ابن‌سینا نخستین دایره المعارف کامل فلسفی را در دنیا به وجود آورد
شاید بتوان گفت ابن سینا نخستین فیلسوفی است که کوشیده یک دایره‌المعارف کامل فلسفی پدید آورد؛ کاری که تا پیش از او نه در جهان یونانی و نه در سنت اسلامی سابقه نداشته است.
به گزارش خبرنگار مهر، حسین معصومی همدانی استاد بازنشسته مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در همایش «از شفا تا قانون» گفت: یکی از ویژگی‌های برجسته ابن‌سینا، تلاش او برای گردآوری تمامی شاخه‌های فلسفه در قالب یک نظام یکپارچه است.
شاید بتوان گفت او نخستین فیلسوفی است که کوشیده یک دایره‌المعارف کامل فلسفی پدید آورد؛ کاری که تا پیش از او نه در جهان یونانی و نه در سنت اسلامی سابقه نداشته است.
وی افزود: ابن‌سینا فلسفه را، در پی سنت ارسطویی، به دو بخش نظری و عملی تقسیم می‌کند.
بخش نظری نیز خود به سه شاخه تقسیم می‌شود: فیزیک (طبیعیات)، ریاضیات، و مابعدالطبیعه (الهیات).
تقسیم‌بندی بر اساس رابطه موضوع مورد بحث با ماده است: طبیعیات به موجوداتی می‌پردازد که وجودشان وابسته به ماده است، ریاضیات به موجوداتی که در ذهن مجرد از ماده‌اند ولی در خارج وابسته به ماده‌اند، و الهیات به موجوداتی که هم در ذهن و هم در خارج، مستقل از ماده‌اند.تا پیش از ابن‌سینا، فیلسوفانی مانند کندی و فارابی نیز به موضوعات ریاضی پرداخته بودند، اما آن را جزئی از نظام فلسفی خود نمی‌دانستند.
ابن‌سینا نخستین فیلسوفی است که ریاضیات را به عنوان بخشی ضروری از فلسفه وارد نظام فکری خود می‌کند.
این کار هم از یک نیاز شخصی و هم از اقتضائات محیط علمی زمانه‌اش برمی‌آمد.
استاد مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با اشاره به اینکه در زندگینامه‌ای که خود او نوشته، می‌خوانیم که نخستین آموزش‌هایش در کودکی مربوط به ریاضیات بوده، گفت: «حساب هندی» و «جبر و مقابله»، دو شاخه‌ای که در ریاضیات یونانی وجود نداشتند.
در نوجوانی نیز نزد مهمانی که به خانه‌شان آمده بود، کتاب اصول اقلیدس را آغاز کرد و پس از چند درس ابتدایی، بقیه کتاب را به تنهایی خواند.
وی افزود: ابن‌سینا بعدها در رساله‌ای می‌نویسد که در یکی از آثار اولیه‌اش به نام المجموع، همه علوم فلسفی را آورده جز ریاضیات، و این نبود ریاضی را نقصی برای اثر خود می‌داند.
او بعدها در سه اثر اصلی خود — شفا، نجات و دانشنامه علایی — این نقص را جبران می‌کند و ریاضیات را در کنار طبیعیات و الهیات جای می‌دهد.
دکتر معصومی همدانی تصریح کرد: کتاب شفا، مهم‌ترین اثر او، شامل چهار بخش اصلی است: منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات.
ریاضیات در این کتاب حجمی قابل توجه دارد؛ حتی بیشتر از الهیات.
این بخش خلاصه‌ای از آثار برجسته‌ای مانند اصول اقلیدس و کتاب نیکوماخوس در حساب است، گرچه خود ابن‌سینا به‌ندرت نوآوری‌های ریاضی دارد.
در نجات، ابن‌سینا اشاره می‌کند که به درخواست دوستانش، کتابی نوشته که همه علوم فلسفی را در بر بگیرد، اما تنها سه بخش (منطق، طبیعیات و الهیات) را خود او نوشته بود.
شاگردش، جوزجانی، با جمع‌آوری رسائل دیگر ابن‌سینا، بخش ریاضیات را به آن افزود تا کتاب را کامل کند.
وی ادامه داد: در دانشنامه علایی نیز ابن‌سینا در آغاز ذکر می‌کند که کتاب باید مشتمل بر منطق، طبیعیات، الهیات، موسیقی و نجوم باشد.
با این حال نسخه‌ای که امروز در دست ماست، شامل بخش‌هایی است که باز هم جوزجانی از آثار پراکنده او گردآوری کرده و حتی دو بخش حساب و هندسه را نیز افزوده است.
دکتر معصومی همدانی با بیان اینکه جایگاه ریاضیات در آثار ابن‌سینا در مقایسه با دیگر شاخه‌ها کمتر مورد توجه پژوهشگران بوده است، گفت: برخلاف بخش‌های منطق و الهیات که چاپ‌های متعدد و ویرایش‌های انتقادی دارند، ریاضیات آثار او معمولاً یا نادیده گرفته شده یا به‌شکل ناقص چاپ شده است.
برای مثال در چاپ مصر از کتاب شفا، بخش ریاضیات بسیار آشفته و ناتمام است و در چاپ دوره ناصری کلاً حذف شده است.
استاد مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران عنوان کرد: هرچند ابن‌سینا در ریاضیات جایگاهی هم‌تراز با ابوریحان بیرونی یا ابن‌هیثم ندارد، اما تلاش او برای ادغام ریاضیات در یک منظومه فلسفی، گامی مهم در تاریخ تفکر اسلامی است.
وی در پایان گفت: امید است که با پژوهش‌های جدید، از جمله انتشار ویرایش انتقادی بخشی از آثار ریاضی او در آلمان، این بُعد کمتر دیده‌شده از کارنامه علمی‌اش نیز جایگاه شایسته خود را بازیابد.