نگاهی به جعبه جواهرات دانشگاه خوارزمی؛ از اعتصامی تا حسابی
در دل دانشگاه خوارزمی، نخستین مرکز آموزش عالی ایران، موزه ای جوان اما باسابقه می درخشد؛ موزه ای که گنجینه ای از اسناد، اشیا و خاطرات بیش از یک قرن علم آموزی و فرهنگ سازی را در خود جای داده است.
گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیم-زینب امیدی:در روز جهانی موزه و میراث فرهنگی، فرصتی دست داد تا به دیدار یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های علمی و فرهنگی کشور، موزه دانشگاه خوارزمی، برویم.
موزه‌ای که اگرچه در آستانه تولد سه سالگی خود است اما قدمت آثار آن به بیش از 100 سال می‌رسد.
دانشگاه خوارزمی، که با قدمتی بیش از یک قرن، به عنوان نخستین مرکز آموزش عالی ایران شناخته می‌شود، شاهد بالندگی و شکوفایی چهره‌های ماندگاری در عرصه‌های علم، فرهنگ و سیاست بوده است.
از پروین اعتصامی، شاعر نامدار، تا شهید رجایی، رئیس‌جمهور محبوب، از پروفسور حسابی، پدر علم فیزیک نوین ایران، تا دکتر قریب، بنیان‌گذار طب اطفال، همگی در این نهاد کهن، کسب دانش کرده و به قله‌های افتخار رسیده‌اند.
برای بررسی ابعاد مختلف این موزه به سراغ سمیه سادات آخشیک، مدیرکتابخانه مرکزی، موزه و مرکز اسناد دانشگاه خوارزمی رفتم تا از نزدیک با تلاش‌های ایشان و همکارانشان برای حفظ و معرفی این میراث گرانبها آشنا شوم.
در این موزه، اسناد و اشیائی نگهداری می‌شوند که هرکدام، فصلی از تاریخ آموزش و فرهنگ این سرزمین را روایت می‌کنند.
با من همراه باشید تا در این سفر کوتاه، به اعماق تاریخ دانشگاه خوارزمی قدم بگذاریم و از زبان مدیر موزه با گوشه‌هایی از این گنجینه ارزشمند آشنا شویم.
تسنیم: در ابتدا مختصری از تاریخچه تاسیس دانشگاه خوارزمی را مطرح کنید.
دانشگاه خوارزمی چطور متولد شد و اصلاً چطور شد که الان ما در قلب موزه دانشگاه خوارزمی حاضر هستیم؟
آخشیک:علم‌آموزی به شیوه نوین در کشور ما سابقه‌ای درخور توجه دارد.
این دانشگاه نخست با نام دارالمعلمین مرکزی، به عنوان نخستین نهاد آموزش عالی ایران فعالیت خود را در 107 سال پیش آغاز کرد و بخشی از رنسانس معاصر ایرانی به شمار می‌رود.
شکل‌گیری این دانشگاه گرچه قرین با ناپایداری و تلاطم‌های ایران در اواخر دهه 1290 است اما آیینه‌ای تمام‌نما از روند توسعه علمی و آموزش دانشگاهی در ایران را در تاریخ خود جای داده است.
در سالهای 1297-1298 رخداد مهمی با نام تأسیس دارالمعلمین مرکزی، سرآغازی شد برای پرداختن به علم به شیوه‌ای نوین در کشور ما و پس از آن در سال 1307 در قالب دارالمعلمین عالی و در سال 1312 با نام دانشسرای عالی فعالیت خود را ادامه داد.
این نهاد آموزش عالی، طی سال 1313 زمینه‌ساز شکل‌گیری و تأسیس دانشگاه تهران شد.
* تولد دارالمعلمین مرکزی و تحولات تاریخی آن
دانشسرای عالی به حفظ فلسفه وجودی خود که "تربیت معلم" بود ادامه داد و بعدها در سال 1353 با نام دانشگاه تربیت معلم خدمت به جامعه علمی را دنبال کرد و به عنوان یک نهاد دانشگاهی معتبر وظیفه تربیت معلم و مدیر را بر عهده گرفت.
این دانشگاه در چهار دهه بعد از این تاریخ مأموریتهایی فراتر از تربیت معلم پذیرفت و به پشتوانه تبار اصیل خود با نام دانشگاه خوارزمی فعالیت خود را ادامه داد.
این دانشگاه طی بیش از یک سده تاریخ فاخر و درخشان، در میان نهادهای پیشرو وظیفه‌دار آموزش عالی هم عصر خود مانند مدرسه علوم سیاسی، مدرسه فلاحت، مدرسه صنایع مستظرفه و مانند آنها همچنان در تلاطم زمانه باقی ماند.
امروز در قلب دانشگاهی هستیم که نه تنها سرآغاز پایه‌ریزی بسیاری از قواعد و ساختارهای دانشگاهی است بلکه محل تولد مؤسسان رشته‌های گوناگون علمی و زادگاهِ استادانِ استادانِ استادان ماست.
تسنیم: پس هدف اصلی دانشگاه، تربیت معلم بوده است؟
آخشیک: فکر تأسیس این نهاد به عنوان دارالمعلمین مرکزی، برخاسته از نیازی بومی در تلفیق با تجربه‌ای بین‌المللی بود که ریشه در اندیشه‌های نوگرایانه افرادی مانند میرزا حسن رشدیه، علی اکبر سیاسی، اسماعیل صدیق و اسماعیل مرآت دارد.
این فرایند 107 ساله، پر از فراز و نشیب بوده است و ما امروز در موزه دانشگاه در میان اسناد و اشیایی قدم می‌زنیم هستیم که حاصل ایرن دوران است.
شاید برای شما جالب باشد که استادانِ استادانِ استادان ما در این دانشگاه از دارالفنون برآمده و دانش آموخته آنجا بودند و پس از آن در دارالمعلمین مرکزی مشغول تدریس شدند.
* از ایده تا اجرای تاسیس موزه
تسنیم: حالا بعد از این تاریخچه‌ای که از دانشگاه گفتید، می‌خواهم بدانم دانشگاه خوارزمی از چه سالی تصمیم گرفت که موزه تاسیس کند؟
آخشیک: تقریباً بعد از گذشت صد سال از تأسیس این نهاد، در سال صد و یکم یعنی 1398، در زمان ریاست آقای حبیبی این تصمیم گرفته شد و به پشتوانه بستری غنی که از نظر اسناد، اشیا و کتب خطی در دانشگاه محفوظ بود هسته اولیه این مکان پایه‌گذاری شد.
با این حال اجرایی شدن این ایده در حدود دو سال به طول انجامید.
در اسفند 1400 تقریباً شکل کنونی را به خود گرفت و به همت خانم کامران که قبلاً ریاست این مجموعه را بر عهده داشتند فعالیت خود را رسماً در سال 1401 آغاز کرد.
تسنیم: با توجه به اینکه مدت زیادی از تأسیس موزه نمی‌گذرد، چه چالش‌هایی در این راه داشته‌اید؟
رسالت اصلی موزه دانشگاه خوارزمی چیست؟
آخشیک: با اینکه تولد موزه نسبتاً جدید است، اما پشتوانه تاریخی غنی دارد.
با اینحال پراکندگی قابل توجهی در اسناد وجود دارد.
برخی از آنها شناسایی شده‌اند اما هنوز در بخش‌هایی خلا وجود دارد که نیازمند بررسی است.
اصلی‌ترین تلاش برای رفع این کاستی در قالب ساختاری، انتقال آن به زیر مجموعه معاونت پژوهش و فناوری است که پیش از آن زیر نظر ریاست دانشگاه بود.
رسالت اصلی ما این است که بتوانیم تاریخ فاخر و غنی این نهاد آموزش عالی را به درستی روایت کنیم، به تصویر بکشیم و ابعاد مختلف و تأثیرگذاری آن را از نظر علمی، فرهنگی، هنری و اجتماعی برای مخاطبان خاص و عام به نمایش بگذاریم.
* نگاهی به گنجینه؛ اسناد، اشیا و کتاب‌های نایاب
تسنیم: خانم آخشیک، در مورد محتوای فیزیکی موزه بیشتر توضیح بدهید.
چه آثاری در اینجا نگهداری می‌شوند؟
آخشیک: آثاری که در موزه نگهداری می‌شوند را می‌توان در چند دسته گنجاند؛ بخشی از آنها اسناد است که در تالار اسناد نگهدای می‌شوند و نسخه اسکن شده آنها در نرم‌افزار کتابخانه نگهداری می‌شود.
تعداد این اسناد بیش از 20 هزار برگ است که بخشی از آنها در این محل نگهداری می‌شود و بخش دیگری در کتابخانه ملی یا دانشگاه تهران (به واسطه تاریخ مشترک این دو دانشگاه) است و در این مجموعه تصویر این اسناد موجود است.
همچنین در این مجموعه، کتاب‌های نسخه‌های خطی و دست‌نویس، حدود 114 کتاب سنگی و کتاب قدیمی نیز موجود است.
افزون بر این اشیاء موزه‌ای که به‌طور عمده ابزارهای آموزشی مورد استفاده در رشته‌های درسی بوده اند در موزه نگهداری می‌شوند.
در کنار اینها، مجموعه‌ای غنی از روزنامه‌های قدیمی و بیش از 30 عنوان از روزنامه‌هایی داریم که مربوط به سالهای 1312 و 1313 می‌شود.
را در این موزه نگهداری می‌کنیم.
در کنار اینها حدود 4000 نسخه از کتاب‌هایی که در انتشارات دانشگاه خوارزمی به چاپ رسیده و نیز بیش از 100 عنوان پایان‌نامه‌های دست‌نویس و مجموعه نشریات منتشر شده در دانشگاه نگهداری می‌شوند.
*از پروین اعتصامی تا پروفسور حسابی/ به بلندای تاریخ
تسنیم: چه اسناد و مدارکی از چهره‌های مشهور در موزه نگهداری می‌شود؟
آخشیک:مجموعه عکس‌هایی از چهره‌ها و مفاخر داریم، مثل پروین اعتصامی، مدارک تحصیلی و احکام استخدامی آنها را داریم.
همچنین اسنادی از اولین رئیس دانشگاه ابوالحسن فروغی در 107 سال پیش، عباس آشتیانی، ابوالقاسم بهرامی، بدیع‌الزمان فروزانفر، پروفسور محمود حسابی و دیگر اساتید برجسته در موزه موجود است.
تسنیم: علاوه بر اسناد، آیا اشیایی هم در موزه نگهداری می‌شود؟
آخشیک: بله، ما برای اشیا یک سالن مجزا داریم.
به طور عمده این اشیا، ابزارهایی هستند که در فرایند آموزش رشته‌های مختلف به کار گرفته می‌شدند.در کنار تالار اسناد و تالار موزه، یک کلاس موزه داریم که شبیه‌سازی یک کلاس درس قدیمی در دهه 1340 و 1350 است.
فضای دیگری با نام تالار پلکانی شهادتنامه هم در سال 1313 افتتاح شده که دانش آموختگان آن زمان سوگندنامه معلمی را در آنجا قرائت می‌کردند.
*خاص‌ترین آثار موزه؛ جعبه جواهرات تاریخ دانشگاه
تسنیم: اگر بخواهید به عنوان مدیر موزه، یک اثر بسیار فاخر و ماندگار که فقط در قلب دانشگاه خوارزمی یافت می‌شود را به ما معرفی کنید، آن اثر چیست و معیار انتخاب شما چه بوده است؟
آخشیک:نام بردن از یک اثر واقعاً ممکن نیست.
اگر به تاریخ پرتلاطم 107 ساله این دانشگاه بنگرید، نام زنان و مردان بزرگی را می‌بینید که هرکدام ستاره درخشانی در زمینه علمی خود بودند و در جای خودشان ارزشمندند.
اگر سند مربوط به ابوالحسن فروغی را به شما نشان دهم، کم‌لطفی در حق بدیع‌الزمان فروزانفر است.
اگر ایشان را انتخاب کنم، کم‌لطفی در حق غلامحسین مصاحب است.
اگر سند مربوط به غلامحسین مصاحب را انتخاب کنم، کم‌لطفی به چهره‌های درجه یک علم پروفسور حسابی است.
اگر چهره‌های درجه یک علم را انتخاب کنم، نگران چشم‌های نگران پروین اعتصامی هستم که از گوشه‌ای به من دوخته شده است.
واقعاً فاخرترینشان کدام است؟
درست مثل یک جعبه جواهر است و نمی‌توانم انتخاب کنم.
*راهبردهای حفاظت و مرمت اسناد و اشیای تاریخی/گندزدایی کتاب‌های سنگی در کتابخانه ملی
تسنیم: با توجه به اینکه این آثار، فاخر هستند و مدت زمان طولانی را هم در انبار دانشگاه نگهداری می‌شدند، چه تدابیری برای حفظ این آثار اندیشیده شده است؟
آخشیک: نگهداری از این آثار شرایط خاصی را می‌طلبد.
ما قدردان افرادی هستیم که به همت آنها این اسناد و اشیاء را جمع‌آوری کردند.
با اینحال بعضی از اشیاء نیاز به ترمیم یا نگهداری منحصربفردی نداشتند و مستقیم وارد موزه شدند و بعد از دسته‌بندی و نصب شناسنامه مختصر به نمایش گذاشته شدند، اما بخشی از آنها که به طور عمده کتاب‌های خطی، کتاب‌های چاپ سنگی و روزنامه‌ها هستند، به دلیل اسیدی شدن کاغذها نیازمند ترمیم بودند که برای مرمت، احیا و گندزدایی به کتابخانه ملی ارسال شده‌اند.
*حفاظت از شناسنامه تمدن علمی ایران؛ مسئولیت نسل امروز
تسنیم: چه کسانی بازدیدکننده این موزه هستند و آیا از دانشجویان استقبالی شده است؟
آخشیک: بازدیدکننده‌های ما چند گروه هستند.
ما سعی داریم ضمن توسعه دایره بازدید کنندگان، میراث علمی را در درجه اول نسبت به جامعه علمی و بعد از آن نسبت به عامه مردم معرفی کنیم.
بیشترین بازدیدکنندگان ما اساتید و دانشجویان هستند.
همچنین مجموعه‌هایی از دانشگاه‌های دیگر با هماهنگی از مجموعه بازدید می‌کنند و افزون بر اینها در ایامی مانند روز جهانی موزه نیز بازدید عمومی داریم.
تسنیم: حرف یا نکته پایانی.
آخشیک:ما وارثان علم‌آموزی نوین در ایران هستیم.
بر تارک تاریخ این دانشگاه، نام مردان و زنان بزرگی حک شده است که به راستی زندگی خود را وقف علم‌ورزی کردند، رنج‌ها متحمل شدند و تلخی‌ها چشیدند اما همچنان ادامه دادند تا این پرچم به نسل ما برسد.
بنابراین نه تنها مدیون و وام‌دار این بزرگان هستیم بلکه مسئول حفاظت از این کیان ارزشمند و توسعه و ترویج آن برای آیندگانیم.
برآنیم تا از این تاریخ کهن با تمام جان نگهداری کنیم و به رسالتمان به درستی جامه عمل بپوشانیم.
یاد بعضی نفرات روشنَم می دارد: اعتصام یوسف، حسن رشدیه.
قوتم می بخشد، ره می‌اندازد و اجاقِ کهن سرد سرایم
گرم می‌آید از گرمی عالی دمشان.
نام بعضی نفرات رزق روحم شده است.
وقت هر دلتنگی سویشان دارم دست، جرئتم می بخشد
روشنم می دارد.
"نیما یوشیج"
در ادامه گزارش تصویری تسنیم از موزه دانشگاه خوارزمی را مشاهده می‌کنید:
انتهای پیام/
