حج؛ از دیپلماسی فرهنگی تا قدرت نرم کشورهای اسلامی

خبرگزاری تسنیم - محمد حائری شیرازی: حج، به‌عنوان یکی از ارکان پنج‌گانه اسلام، فراتر از یک عمل عبادی محض، یک فرآیند اجتماعی-سیاسی محسوب می‌شود که سالانه بیش از دو میلیون مسلمان از اقصی نقاط جهان را در یک فضای واحد جغرافیایی گرد هم می‌آورد.
این تجمع عظیم، خصوصاً در پارادایم‌های جدید روابط بین‌الملل که بر عوامل غیرمادی مانند فرهنگ، هویت و هنجارها تأکید دارند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
به تعبیر الکساندر ونت (1999)، هویت‌ها پیش‌زمینه منافع هستند و درک چگونگی شکل‌گیری هویت‌های جمعی برای تحلیل کنش‌های بین‌المللی ضروری است.
حج از منظر نظریه سازه‌انگاری، یک “کارگزار هنجاری” (Normative Agent) محسوب می‌شود که از طریق مکانیسم‌های اجتماعی‌سازی (Socialization)، به انتقال و تثبیت هنجارهای مشترک میان مسلمانان می‌پردازد.
کارگزاری حج در شکل‌دهی به جهان اسلام، بسیار حائز اهمیت است.
این مناسک، از طریق ایجاد تجربه مشترک و همزمان برای مسلمانان، مرزهای هویتی ملی را کم‌رنگ ساخته و «هویت امت» را تقویت می‌کند.
در این راستا، رهبر معظم انقلاب اسلامی در یکی از پیام‌های حج خود تأکید می‌کند که «در بُعد سیاسی، محور اصلی در حج، نمایش هویت متحد امّت اسلامی است.» این فرآیند هویت‌سازی از سه طریق اصلی صورت می‌پذیرد: «یکسان‌سازی نمادین (لباس احرام به‌عنوان نماد برابری‌ساز)، هم‌آیینی جمعی (انجام مناسک یکسان) و تجربه فضای مشترک (حضور در مکان‌های مقدس مشترک).»
حج و کارکردهای آن در نظام بین‌الملل
ظهور هویت مشترک ناشی از حج، بر معادلات بین‌المللی تأثیر متعددی دارد.
تحکیم هویت مشترک اسلامی، زیربنای نظری تشکیل سازمان‌های بین‌المللی اسلامی مانند سازمان همکاری اسلامی (OIC) را فراهم می‌آورد.
چنانکه بارنت و فینمور (2004) استدلال می‌کنند، سازمان‌های بین‌المللی صرفاً ابزار دولت‌ها نیستند، بلکه کارگزارانی هویت‌ساز می‌باشند که خود متأثر از هویت‌های موجود هستند.
حج از این منظر، در تقویت مبانی هویتی چنین سازمان‌هایی نقش بنیادین ایفا می‌کند.
هویت مشترک ناشی از حج، ظرفیت قابل توجهی برای «قدرت نرم» کشورهای اسلامی ایجاد می‌کند.
این امر به‌ویژه در «دیپلماسی مذهبی» بازتاب می‌یابد که به‌عنوان شاخه‌ای از دیپلماسی عمومی، با بهره‌گیری از اشتراکات مذهبی، به تقویت روابط میان ملت‌ها می‌پردازد.
رهبر انقلاب اسلامی آیت‌الله خامنه‌ای این بُعد سیاسی حج را چنین تبیین می‌کند: «حج یک ذخیره برای دنیای اسلام است.
اگر از این ذخیره خوب استفاده شود، به دنیای اسلام سود خواهد بخشید.» ایشان همچنین بر ظرفیت حج در ایجاد همگرایی تأکید می‌کنند:«”خدای متعال می‌توانست برای زیارت خانه خودش، دوره سال را بگذارد… این برای اینست که مسلمانان در این‌ وقت معیّن در آنجا اجتماع کنند، تا از این اجتماعشان فایده‌ای ببرند.» همچنین هویت مشترک اسلامی، پتانسیل ایجاد “موازنه نرم” (Soft Balancing) در برابر قدرت‌های هژمون را دارد.
به تعبیر برخی، هویت‌های فراملی می‌توانند الگوهای اتحاد و ائتلاف را فراتر از منطق نئورئالیستی موازنه قوا شکل دهند.
حج در این میان، به‌عنوان بستری برای تقویت چنین هویتی، می‌تواند در شکل‌گیری ائتلاف‌های سیاسی نقش‌آفرینی کند.
چالش‌ها و دورنمای آینده
علی‌رغم کارکردهای هویت‌ساز حج، چالش‌های متعددی این فرآیند را با پیچیدگی مواجه می‌سازد.
تنش میان هویت ملی و فراملی، یکی از مهم‌ترین این چالش‌هاست؛ هویت امت اسلامی اغلب در تنش با هویت‌های ملی‌گرایانه قرار می‌گیرد.
از سوی دیگر، مدیریت سیاسی مناسک توسط دولت عربستان، ابعاد ژئوپلیتیک به این مناسک می‌بخشد که گاه آن را از کارکرد هویتی خود دور می‌سازد.
همچنین، برداشت‌های متنوع از مفهوم امت، مانعی برای شکل‌گیری یک هویت یکپارچه محسوب می‌شود.
آیت‌الله خامنه‌ای نیز بر خطرات تفرقه تأکید کرده و می‌فرماید: «امروز هر حرکت تفرقه‌انگیز در دنیای اسلام، گناهی تاریخی است.»
حج به‌عنوان یک سازوکار هویت‌ساز، نقشی دوگانه در روابط بین‌الملل ایفا می‌کند؛ از یک سو، توانایی ایجاد همگرایی و هم‌افزایی میان کشورهای اسلامی را دارد و از سوی دیگر، می‌تواند به عنوان ابزاری برای نفوذ و قدرت نرم مورد استفاده قرار گیرد.
درک این دوگانگی و تحلیل دقیق مکانیسم‌های هویت‌سازی حج، برای سیاست‌گذاران و پژوهشگران عرصه بین‌الملل ضروری است.
در عصر جهانی‌شدن که مرزهای هویتی دستخوش تحول و بازتعریف هستند، حج می‌تواند به‌عنوان یکی از منابع هویت‌بخش جهان اسلام، در تنظیم مناسبات کشورهای اسلامی با یکدیگر و با سایر بازیگران نظام بین‌الملل نقش‌آفرینی کند.
آیت‌الله العظمی خامنه‌ای در این زمینه تأکید می‌کند که «دوران تحقیر و عقب ماندگی جهان اسلام به سر آمده و دوران تازه‌ای آغاز شده است» و حج می‌تواند در این مسیر «نمایش هویت متحد امّت اسلامی» باشد.
مطالعات آتی می‌تواند به بررسی تجربی تأثیر حج بر شکل‌گیری هویت مشترک و سنجش کمّی تأثیر آن بر روابط میان کشورهای اسلامی بپردازد و راهکارهای عملی برای بهره‌گیری مؤثرتر از این ظرفیت در دیپلماسی کشورهای اسلامی ارائه کند.
انتهای پیام/