عراق مقصد مداحان در محرم؛ فرصتی برای تقویت هیئت های محلی یا ایجاد خلأ؟

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی: از زمانی که پای زائران ایرانی بیش از پیش به سفرهای زیارتی عتبات عالیات باز شد چند دهه‌ای می‌گذرد.
موج اول این سفرها به زمان حمله نیروهای ائتلاف به عراق و سقوط حکومت رژیم بعثی صدام باز می‌گردد.
تا قبل از این، زائران به صورت کاروانی و محدود قادر بودند به عراق سفر کنند؛ زیارت‌ها در فضایی محدود و با کنترل زیاد نیروهای بعثی صورت می‌گرفت.
زائران پس از سفر برای بستگان خود تعریف می‌کردند که چطور نیروهای نظامی حاضر در حرم‌های مطهر محدودیت‌هایی برای زائران قائل می‌شدند و اجازه روضه‌خوانی و گریه‌های بلند داده نمی‌شد.
این محدودیت‌ها شامل سهمیه محدود زائران، کنترل شدید امنیتی، ممنوعیت روضه‌خوانی و عزاداری علنی، و شرایط دشوار سفر به دلیل خطرات امنیتی و کمبود امکانات بود.
با وجود این موانع، اشتیاق ایرانیان به زیارت عتبات عالیات پایدار بود و بسیاری با تحمل سختی‌ها به صورت مخفیانه سفر می‌کردند.
موج سفر زائران ایرانی در سه دهه
سقوط حکومت دیکتاتوری صدام، فصل جدیدی در تاریخ زیارت عتبات عالیات برای ایرانیان رقم زد.
به محض خبر سقوط رژیم بعث، بسیاری از عاشقان اباعبدالله با پای پیاده و با وجود مشقت و سختی زیاد با گذر از راه‌های ناایمن خود را به کربلا و نجف رساندند.
حتی در زمانی که حرم‌های مطهر در تجاوز نیروهای آمریکایی به شهرهای کربلا و نجف به خطر افتاد، تعدادی از ایرانیان برای دفاع از حرم‌ها به عراق رفتند؛ آنها در واقع اولین مدافعان حرم بودند که سال‌ها قبل از جنگ داعش در سوریه و عراق، برای دفاع راهی عراق شدند.
این نشان از عمق عشق و ارادت ایرانیان به اهل بیت (ع) دارد.
بعدها با تثبیت وضعیت سیاسی در عراق و فراهم شدن شرایط حضور زائران، کم کم کاروان‌های رسمی و انفرادی زائران عاشق را به کربلا و نجف رساندند.
با رونق اقتصادی و شرایط اجتماعی بهتر عراق، مراودات دو کشور بیشتر شد.
اربعین اما نقطه اوج همدلی و حضور زائران و میزبانان عراقی بود.
از اواخر دهه هشتاد که ایرانیان نیز به زائران اربعین حسینی اضافه شدند، شکوه و عظمت این رویداد جهانی باعث شد تا هر ساله بر تعداد زائران اضافه شود.
در این میان برگزاری مجالس اهل بیت ویژه ایرانیان و فارسی‌زبانان نیز رونق گرفت و حتی مجالس ثابت روضه‌خوانی در کربلا و نجف برپا شد.
افزایش تعداد زائران، نیاز به توسعه زیرساخت‌های زیارتی از جمله هتل‌ها، رستوران‌ها و راه‌های مواصلاتی را ضروری ساخت.
این امر علاوه بر جنبه‌های معنوی و فرهنگی، تأثیرات اقتصادی قابل توجهی بر اقتصاد عراق داشته و فرصت‌های شغلی بسیاری را ایجاد کرده است.
مراجع تقلید و علما نیز نقش مهمی در ترویج فرهنگ زیارت و آموزش آداب و رسوم آن داشته‌اند و همواره از زائران حمایت کرده‌اند.
تأسیس مؤسسات خیریه توسط برخی مراجع نیز به زائران در طول سفر کمک شایانی می‌کند.
زیارت عتبات عالیات، علاوه بر ابعاد معنوی و فرهنگی، ابعاد اجتماعی و سیاسی نیز دارد و به تقویت روابط ایران و عراق و ایجاد همدلی و همبستگی بین دو ملت کمک شایانی می‌کند.
با این حال، چالش‌هایی همچنان وجود دارد که نیازمند تلاش‌های مشترک ایران و عراق برای حل آنهاست.
به طور کلی، زیارت عتبات عالیات برای ایرانیان پدیده‌ای است که ابعاد مختلف معنوی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را در بر گرفته و به عنوان یک عنصر مهم در روابط دو کشور ایران و عراق محسوب می‌شود.
برگزاری برنامه روضه و مناجات خوانی در عتبات عالیات
در سال‌های اخیر، حضور و فعالیت هیئت‌های ایرانی در شهرهای مقدس عراق، به ویژه در کربلا و نجف، روند رو به رشدی پیدا کرده است که نشانگر عمیق‌تر شدن روابط فرهنگی و دینی بین دو کشور و همچنین تمایل روزافزون جامعه ایرانی برای تقویت ارتباط معنوی با حرم های اهل بیت (ع) است.
این هیئت‌ها، به ویژه در مناسبت‌های مهمی چون دهه اول و دوم محرم، ایام اربعین، شب‌های قدر، و همچنین تعطیلات عید نوروز، رونق خاصی یافته و جمعیت زیاد و شور و هیجان بی‌نظیری را در این مکان‌ها رقم زده‌اند.
حضور میلیونی زائران در این ایام، اجرای برنامه‌های خاص و برپایی مجالس عزاداری، مناجات و قرائت دعا، نوحه‌خوانی و مراسم‌های معنوی، نشانگر این است که این سفرها تنها یک گردش سیاحتی معمولی نیست بلکه یک فرصت معنوی و روحانی بی‌نظیر است که دل‌های مؤمنان را به سمت آرامش و تقرب به اهل بیت (ع) می‌کشاند.
یکی از تحولات مهم در چند سال اخیر، تبدیل «خیمه‌گاه حضرت اباعبدالله» در کربلا، پس از بازسازی، به محلی پرجنب‌وجوش برای برگزاری مراسم و برنامه‌های فرهنگی و مذهبی ایرانیان است.
این مکان، که به عنوان نماد تعهد و ارادت ایرانیان به ساحت مقدس اهل بیت (ع) است، به محل تجمع و برگزاری مجالس دعا، مناجات، نوحه‌خوانی و قرائت قرآن تبدیل شده است.
مسافران زیادی، با دیدن این فعالیت‌ها و فضای معنوی، احساس می‌کنند که در «خانه خود» حضور دارند و روحشان تازه می‌شود.
امسال، هم‌زمانی شب‌های قدر و تعطیلات نوروز، فرصت دیگری بود تا زائران بیشتری تصمیم بگیرند تعطیلات عید خود را در حرم‌های عراق سپری کنند.
کربلا و نجف، پر از جمعیت شده بود و حتی مراسم تحویل سال نو، در بین‌الحرمین، با نظم و شور خاصی برگزار شد؛ چند هزار ایرانی در این مراسم حضور یافتند و این رویداد، موجب شگفت‌زدگی عراقی‌ها شد که تصور نمی‌کردند چنین جمعیتی در این لحظه‌ها حضور داشته باشد.
در این میان، چند تن از مداحان بزرگ ایرانی، مانند محمود کریمی، طی دهه اخیر برنامه‌های متعددی در عراق برگزار کردند که جمعیت‌های زیادی را جذب کرد و پویایی و شور حسینی را در این مکان‌ها رقم زد.
اگرچه برپایی برنامه‌های مذهبی و عزاداری در شهرهای زیارتی عراق، از جمله کربلا و نجف، تجربه‌ای معنوی و روحانی فوق‌العاده برای زائران ایرانی فراهم می‌کند، اما همزمان جای خالی برخی مداحان و سخنرانان شناخته‌شده و محبوبی که در هیئت‌های ثابت در شهرهای خود در جای جای ایران اسلامی، برنامه‌های منظمی دارند، احساس می‌شود.
این هیئت‌ها، که در گوشه و کنار شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شوند، اغلب میزبان چند هزار نفر عزادار هستند و با حضور خود، فضای معنوی و شور حسینی را در فضای شهر جاری می‌سازند.
بسیاری از عزاداران، به ویژه در دهه اول محرم، مایلند در مسافرت‌های خود، به شهرهایی بروند که مداح مورد علاقه‌شان برنامه دارد، و در این مسیر، هیئت‌ها و مجالس محلی، هماهنگ با برنامه‌های سال‌های قبل، میزبان زائرانی هستند که این مراسم‌ها را دل‌گرم‌کننده و روح‌افزا می‌دانند.
هیئت‌های عظیم با امکانات گسترده توانسته‌اند مخاطبان بسیاری را جذب کنند، اما این موفقیت باعث کاهش جذب مخاطب و منابع مالی برای هیئت‌های کوچک‌تر، به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردارتر شده است
در کنار این شور و فعالیت‌های معنوی، نکته‌ای مهم نیازمند توجه است؛ اینکه این هیئت‌های برپا در نقاط مختلف، از نظرات و نقدهایی نیز برخوردارند.
برخی معتقدند که نبود مداحان و سخنرانان مشهور و شناخته‌شده در این هیئت‌ها، خلأیی در سطح برنامه‌ها و جذب بیشتر جوانان و زائران ایجاد کرده است.
حضور چهره‌های شاخص هیئتی در مناسبت‌های مهم مختلف فرصت یا تهدید؟
پوسترهای اطلاع رسانی منتشر شده از چند مداح معروف که گویا قرار است محرم امسال را در کربلا باشند باعث شده بسیاری از مخاطبان این هیئت‌ها از عدم حضور آنان در شهرهای خود گلایه مند باشند.
موضوعی که به نظر می‌رسد ناراحتی مخاطبان این هیئت‌ها را در پی دارد و در عین حال نمی‌توان به مداحان نیز برای بودن یا نبودن در جایی مشخص تعیین تکلیف کرد.
حسین هوشیار مسئول مرکز ستایشگری سازمان هیئت‌ها و تشکل‌های دینی در این باره در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: احتمالاً در دهه دوم و سوم این خلأ جبران می‌شود و مداحانی که دهه اول محرم عازم کربلا هستند جلسات خود را برگزار می‌کنند.
وی در خصوص خلأ به وجود آمده هیئت‌های بزرگ با حضور مداحان این هیئت در کربلا بیان کرد: نمی‌خواهم بگویم هیچ اتفاقی نمی‌افتد ولی کمترین اثر را دارد چرا که فرصتی می‌شود مستمعین به هیئت‌ها محلی بپردازند.
به هر حال معتقدیم ارزش وجودی و حقیقت برتر حضرت اباعبدالله فراتر از اشخاص است و این دریای بی کران معرفت امام حسین (ع) است که لطمه‌ای به مستمعین وارد نمی‌شود.
هوشیار همچنین تاکید کرد: اگر مجلسی در دهه اول برگزار نشود حتماً در دهه‌های بعد برگزار خواهد شد.
نقدی هم وارد است که هیئت‌های بزرگ باعث تضعیف هیئت‌های کوچک می‌شوند و عزادار از نقاط مختلف تهران برای شرکت در مجلس مداح مشهوری به آن طرف شهر می‌رود این فرصتی هم می‌تواند برای تقویت هیئت محلی باشد.
وی این انتقادها را نشان از محبوبیت مداحان در بین مردم دانست و گفت: ما وارد حیطه تصمیمات شخصی افراد نمی‌شویم چون متولی و تسهیلگر هستیم و تصمیم گیر و متصدی نیستیم پس نمی‌توانیم الزام کنیم کجا بخواند و کجا نخواند.
قطعاً دلیلی دارد که تصمیم گرفتند در کربلای معلی باشند و حتماً هم این اتفاق برکاتی هم دارد.
فرصتی برای هیئت‌های محلی و مساجد محلات
نکته مهمی که در صحبت‌های حسین هوشیار مسئول مرکز ستایشگری سازمان هیئت‌ها و تشکل‌های دینی بود، استفاده از این اتفاق برای توجه بیشتر به هیئت‌های کوچک بود.
در دهه‌های اخیر، شاهد رشد چشمگیر هیئت‌های بزرگ عزاداری محرم و صفر بوده‌ایم، رویدادی که اگرچه شکوه و عظمت خاص خود را دارد، اما چالش‌هایی را برای هیئت‌های محلی، خانگی و مساجد محلات ایجاد کرده است.
هیئت‌های عظیم با امکانات گسترده توانسته‌اند مخاطبان بسیاری را جذب کنند، اما این موفقیت باعث کاهش جذب مخاطب و منابع مالی برای هیئت‌های کوچک‌تر، به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردارتر شده است.
این کاهش منابع و مخاطب می‌تواند به کاهش انگیزه و فعالیت این هیئت‌ها منجر شود، در حالی که هیئت‌های محلی نقش مهمی در تقویت پیوندهای اجتماعی محلات و حفظ سنت‌ها و ارزش‌های محلی دارند.
همچنین، برخی از هیئت‌های بزرگ با تمرکز بر جنبه‌های نمایشی، ممکن است از ارزش‌های اصلی عزاداری فاصله بگیرند.
در مقابل، هیئت‌های محلی با ارتباط عمیق‌تر با اهالی، هزینه کمتر و ایجاد فضای مناسب برای آموزش و تربیت نسل جوان، اهمیت ویژه‌ای دارند.
برای حفظ این ظرفیت‌ها، لازم است از هیئت‌های محلی حمایت مالی و معنوی شود، برنامه‌های متنوع و جذاب ارائه گردد، فرهنگ وقف و نذر ترویج شود و همکاری بین هیئت‌های بزرگ و کوچک شکل گیرد.
در نهایت، توجه به هیئت‌های کوچک‌تر، که نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی و دینی محلات و تقویت پیوندهای اجتماعی دارند، ضروری و بسیار مهم است.