زنگ خطر اقلیم در قم به صدا درآمد؛ خشکسالی شدید 90 درصدی

به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، استان قم که همواره با اقلیم گرم و خشک شناخته می‌شد، اکنون در معرض تهدیدی نوپدید اما جدی قرار گرفته است؛ تهدیدی به‌نام تغییرات اقلیمی.
از کاهش بی‌سابقه بارندگی گرفته تا افزایش دمای هوا، افت سطح منابع آبی، فرونشست زمین و تشدید ریزگردها، همه شواهد از زنگ خطری حکایت دارد که نباید نادیده گرفته شود.
میانگین بارندگی کمتر از 150 میلی‌متر، تابستان‌هایی با دمای بالای 45 درجه، و زمستان‌هایی نسبتاً معتدل، قم را به یکی از خشک‌ترین مناطق ایران بدل کرده است.
اما آن‌چه امروز این اقلیم خشک را به یک بحران بالفعل تبدیل کرده، تغییر الگوهای اقلیمی و تشدید آثار آن بر منابع زیستی، اقتصادی و انسانی استان است.
بارش‌های کوتاه‌مدت و رگباری که فرصت نفوذ به سفره‌های زیرزمینی را نمی‌یابند، تبخیر بالا، خشکسالی‌های متوالی، فرسایش خاک، گسترش ریزگردها، و تهدید جدی زیرساخت‌ها از طریق فرونشست زمین، تنها بخشی از تبعات این وضعیت است.
شرایط فعلی، مدیریت منابع آب، کشاورزی، بهداشت عمومی و حتی پایداری زیست‌محیطی را با چالش‌های مضاعف روبه‌رو ساخته و نیازمند اتخاذ راهکارهای علمی، راهبردی و بلندمدت است؛ از اصلاح الگوهای مصرف و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، تا توسعه پوشش گیاهی و ارتقای سامانه‌های پیش‌آگاهی.
در همین راستا، خبرگزاری تسنیم در قالب پرونده‌ای ویژه به بررسی ابعاد مختلف بحران زیست‌محیطی قم پرداخته و در این چارچوب، گفت‌وگوی تفصیلی خبرنگار ما با مهران حیدری، مدیرکل هواشناسی قم، را در ادامه می‌خوانید.
تسنیم: وضعیت کلی اقلیم و محیط‌زیست استان قم در یک دهه اخیر چگونه بوده است؟
حیدری: بر اساس طبقه‌بندی‌های موجود، عمده اقلیمی که در استان قم وجود دارد و مردم این منطقه را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اقلیم خشک است.
این اقلیم جمعیت قابل توجهی از استان را که بالغ بر یک میلیون نفر است، تحت پوشش قرار داده است.
اقلیم خشک استان قم معمولاً از اقلیم فراخشک و بیابان‌های اطراف تأثیر می‌پذیرد.
در این چند سال اخیر، بر اساس داده‌های ایستگاه‌های هواشناسی موجود در سطح استان و همچنین داده‌های ایستگاه‌های قدیمی‌تر مانند ایستگاه شکوهیه که دارای قدمت آماری بیشتری هستند، شاهد تغییرات قابل ملاحظه‌ای بوده‌ایم.
از سال 1365 تاکنون، میانگین دمای ثبت شده در ایستگاه شکوهیه از 17.14 درجه سانتی‌گراد به 20.14 درجه سانتی‌گراد در سال 1403 رسیده است؛ به عبارتی در طول حدود چهار دهه، افزایش دمایی در حدود سه درجه سانتی‌گراد را تجربه کرده‌ایم.
در سال 1403 بالاترین رکورد 38 ساله اخیر که 47.2 درجه سانتی‌گراد بود را ثبت کرده‌ایم، که این میزان افزایش، قابل توجه است و نشان‌دهنده وقوع تغییراتی اقلیمی در منطقه است.
در خصوص میزان بارش نیز باید گفت که گرچه میانگین یا خط روند بارش طی این سال‌ها تغییر افزایشی یا کاهشی مشخصی را نشان نمی‌دهد، اما میزان ناهنجاری‌های بارشی به طور چشمگیری افزایش یافته است.
سال‌هایی با بارش‌های بسیار زیاد و سال‌هایی با بارش‌های بسیار کم ثبت شده که این نوسانات بارشی، تأثیر تغییرات جهانی اقلیم و گرمایش زمین را بر اقلیم قم آشکار می‌سازد.
تسنیم: تغییرات اقلیمی چه تأثیری بر منابع آبی و روند خشکسالی‌های استان گذاشته است؟
حیدری: با افزایش دما، تأثیرات مستقیمی بر منابع آبی استان گذاشته شده است.
افزایش دما سبب افزایش نیاز آبی و کاهش آورد رودخانه‌ها، به‌خصوص به دلیل کاهش بارش‌های برفی در ارتفاعات بالادست، شده است.
همچنین، شدت و وقوع بارش‌های سیل‌آسا و روان‌آب‌ها نیز افزایش یافته است که این بارش‌ها معمولاً فرصت مناسبی برای تغذیه منابع آب زیرزمینی فراهم نمی‌کنند و بیشتر به صورت روان‌آب جاری می‌شوند.
بر اساس شاخص SPI (شاخص خشکسالی هیدرولوژیکی آب‌شناسی)، بیش از 90 درصد از استان قم در شرایط خشکسالی شدید تا بسیار شدید قرار دارد.
تسنیم: روند تغییر شاخص‌های کیفیت هوا در استان قم طی سال‌های اخیر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
حیدری: تعداد روزهای همراه با گرد و خاک استان قم که پیش از سال 1390 در حدود 10 تا 15 روز در سال بود، اکنون به بیش از 60 تا 70 روز و در برخی سال‌ها تا حدود 97 تا 100 روز افزایش یافته است.
تسنیم: اصلی‌ترین مخاطرات اقلیمی استان قم کدامند؟
حیدری: اصلی‌ترین مخاطرات اقلیمی که استان قم با آن روبرو است، وقوع گرد و خاک در تابستان و وقوع سیلاب در فصل‌های بهار و پاییز می‌باشد.
کمااینکه، احتمال بروز موج‌های گرمای شدید یا خشکسالی وجود دارد.
با توجه به شرایط افزایش دما و تغییر الگوهای بارشی، انتظار می‌رود در آینده با افزایش تعداد روزهای همراه با موج‌های گرمایی و افزایش طول دوره‌های خشکسالی مواجه باشیم.
تسنیم: چه راهبردهایی برای مقابله با آثار تغییر اقلیم در استان قم پیشنهاد می‌دهید؟
حیدری: سازمان هواشناسی کشور، به عنوان متخصصان این حوزه، چارچوب کلی را تعیین کرده‌اند.
آنان تأکید دارند که مهم‌ترین راهبرد در مواجهه با تغییر اقلیم، سازگاری با پیامدهای آن است.
مقابله با تغییر اقلیم به صورت کلی در اختیار ما نیست؛ از جمله اقدامات جهانی می‌توان به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، توسعه انرژی‌های پاک، و مشارکت کشورها در طرح‌های کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای اشاره کرد.
این اقدامات بیشتر در حیطه سیاست‌گذاری‌های کلان و بین‌المللی قرار دارند و در سطح تصمیم‌گیری‌های ملی و محلی چندان قابل اعمال مستقیم توسط عموم مردم نیستند.
در سطحی که به ما مربوط می‌شود، تمرکز بر سازگاری با تغییرات اقلیمی است.
این به معنای تغییر رفتار و روش‌های زندگی ماست؛ به عنوان مثال: با کاهش منابع آب زیرزمینی و تغییر الگوهای بارش، باید در شیوه‌های کشاورزی تجدیدنظر شود.
نوع گیاهان کشت شده باید با شرایط اقلیمی جدید سازگار باشد.شیوه ساخت و ساز باید به گونه‌ای باشد که با شرایط آب و هوایی جدید همخوانی داشته باشد.
مصرف بهینه منابع آب و انرژی باید جدی‌تر دنبال شود.
استفاده از انرژی‌های پاک باید افزایش یابد.
پژوهش‌های عمیق، مدل‌سازی‌های دقیق و برآورد اثرات تغییر اقلیم از دیگر ضرورت‌هاست.
صرف بیان تغییرات اقلیم، بدون تحلیل پیامدهای آن، کافی نیست.
به عنوان نمونه، افزایش دمای دو درجه‌ای باید به طور دقیق بررسی شود تا مشخص شود چه پیامدهایی بر بارش‌ها، کشاورزی، زیرساخت‌ها و منابع طبیعی خواهد داشت.
ضرورت دارد که این موضوع در طراحی پروژه‌ها لحاظ شود.
باید به نحوی عمل کنیم که تغییر اقلیم در مرحله پیش‌بینی پیامدها نیز مورد توجه قرار گیرد، تا اقدامات پیشگیرانه مؤثرتر باشند.
این امر مستلزم جدی گرفتن مسئله تغییر اقلیم است.
مقام معظم رهبری در سال 1382، در سیاست‌های کلی نظام به موضوع تغییر اقلیم توجه ویژه‌ای داشتند و بر اهمیت آن تأکید کردند.
این موضوع، هرچند در سطح عالی سیاست‌گذاری مورد توجه قرار گرفته، اما در لایه‌های اجرایی کمتر مورد توجه واقع شده است و نیازمند پیگیری جدی‌تر است.
تسنیم: وضعیت بارش استان چطور بوده و بارش‌های سال آبی جاری نسبت به میانگین بلندمدت چه تغییری داشته است؟
حیدری: در خصوص وضعیت بارندگی سال آبی جاری، تا تاریخ 7 اردیبهشت، استان قم به طور متوسط 86/6 میلی‌متر بارندگی داشته که این میزان نسبت به میانگین بلندمدت استان (131/3 میلی‌متر) کاهش 44/6 درصدی را نشان می‌دهد.
این کاهش معادل حدود 34 درصد نسبت به بلندمدت است.
در مقایسه با سال گذشته، که میزان بارش تا اواخر اسفند، فرودین و اردیبهشت 114/2 میلی‌متر بود، شاهد کاهش 24 درصدی بارش در سال جاری هستیم.
تسنیم: پیش‌بینی شما از وضعیت بارشی استان در آینده چیست؟
حیدری: پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که با توجه به اتمام فصل بارشی و شرایط فعلی، بارش قابل توجهی برای استان قم در آینده نزدیک انتظار نمی‌رود.
البته بارش‌های پراکنده‌ای تا اواخر هفته جاری (چهارشنبه) پیش‌بینی شده است.
با این حال، بارش‌های بهاری معمولاً پراکنده و نقطه‌ای هستند و ممکن است در برخی نقاط شاهد بارش قابل توجه باشیم، در حالی که در نقاط دیگر بارندگی خاصی رخ ندهد.
تسنیم: آیا برای وضعیت بارشی استان می‌شود کاری کرد؟
حیدری: بارش پدیده‌ای طبیعی است و علی‌رغم مباحثی چون تعدیل یا تغییرات آب و هوایی (که تحت عنوان "مودیفیکیشن" یا "باروری ابرها" مطرح می‌شود)، این گونه فعالیت‌ها بیشتر در سطح آزمایشی و تحقیقاتی قرار دارند و نتایج قطعی و دائمی ندارند.
بنابراین، بهترین اقدامی که می‌توان انجام داد، استفاده بهینه از منابع آب و مدیریت صحیح بارش‌های موجود است.
تسنیم: سطح خطرپذیری استان قم در برابر سیلاب‌های ناگهانی در حال حاضر چگونه ارزیابی می‌شود؟
حیدری: در زمینه هشدار و پیشگیری از وقوع سیلاب، خوشبختانه در استان قم سامانه هشدار سیل فعال است که به همت مسئولان وقت و به یادگار سفر مقام معظم رهبری به استان در سال 1395 راه‌اندازی شده است.
این سامانه به‌طور مستمر به‌روزرسانی شده و از سوی اداره کل هواشناسی، مدیریت بحران استانداری و سایر دستگاه‌های مرتبط، مورد بازدید و نگهداری قرار می‌گیرد.
بخش‌هایی از این سامانه، به‌ویژه قسمت‌های مرتبط با هواشناسی، کاملاً به‌روز شده‌اند و تجهیزات آن به طور مستمر بازبینی و تجهیز می‌شوند.
با این حال، در سطح شهر قم آسیب‌پذیری‌هایی وجود دارد؛ به‌ویژه اینکه رودخانه قمرود که به‌عنوان مسیر طبیعی رود عمل می‌کند، امروزه در برخی نقاط به خیابان و بلوار شهری تبدیل شده است.
این تغییر کاربری خطر بروز سیلاب را افزایش داده و ما را در مدیریت بحران با چالش‌هایی مواجه کرده است.
با وجود دقت مدل‌های پیش‌بینی و پایش، امکان خطا در پیش‌بینی‌ها وجود دارد و به همین دلیل همواره با دعا و توسل به عنایات حضرت فاطمه معصومه (س) و تلاش بی‌وقفه، سعی در کاهش این خطرات داریم.
تسنیم: چه سامانه‌های پیش‌بینی و هشدار سیل در استان قم فعال هستند و میزان دقت و اثربخشی آن‌ها چقدر است؟
حیدری: در حال حاضر، سامانه‌های مختلف پیش‌بینی و هشدار سیل در استان فعال هستند؛ از جمله سامانه‌های هشدار سریع هواشناسی (MCIS ، ICS و غیره) که به طور کامل در اداره کل هواشناسی استان عملیاتی شده‌اند.
هرچند که در علم هواشناسی همواره مقداری عدم قطعیت وجود دارد، اما دقت این سامانه‌ها قابل قبول است و نیازمند توسعه و به‌روزرسانی مداوم هستند.
با وجود این تلاش‌ها، یکی از چالش‌های اصلی ما، محدودیت‌های شدید اعتباری است.
اعتبارات استان در حوزه هواشناسی در رده‌های بسیار پایین قرار دارد و این مسأله باعث شده که جذب و حفظ نیروی انسانی نخبه با دشواری‌هایی مواجه شود.
برخی از نیروهای متخصص به دلیل تفاوت در میزان جبران خدمات، ترجیح می‌دهند به سایر سازمان‌ها یا دانشگاه‌ها مهاجرت کنند.
با این وجود، همکاران ما علی‌رغم مشکلات معیشتی، با علاقه و جدیت به فعالیت خود ادامه می‌دهند و هشدارهای لازم را در زمان مناسب صادر می‌کنند.
تسنیم: تغییرات کاربری اراضی در قم (نظیر گسترش شهرسازی یا تخریب منابع طبیعی) تا چه حد در افزایش خطر سیلاب مؤثر بوده‌اند؟
حیدری: در خصوص تاثیر تغییرات کاربری اراضی، گسترش شهرسازی و تخریب منابع طبیعی، این عوامل به‌طور مستقیم در افزایش خطرات اقلیمی، به ویژه سیلاب‌ها و فرسایش خاک، مؤثر هستند.
این تغییرات باعث کاهش ظرفیت طبیعی زمین برای جذب آب و افزایش خطر سیلاب در مناطق شهری می‌شود.
در خصوص بحث سیلاب، اصولاً موضوع کاملاً روشن و مبتنی بر محاسبات ساده است.
به این صورت که هرچقدر اراضی ملی یا منابع طبیعی، از وضعیت طبیعی خود خارج شده و کاربری آن به اراضی مصنوعی تغییر پیدا کند، ضریب نفوذ آب به زمین کاهش می‌یابد.
به‌دنبال آن، میزان رواناب و فرسایش افزایش می‌یابد.
اگر این تغییرات بدون مطالعه و بدون رعایت الزامات زیست‌محیطی و ضوابطی که شرکت‌های آب منطقه‌ای و منابع طبیعی تعیین کرده‌اند انجام شود، در نتیجه شاهد تخریب منابع طبیعی و محیط زیست خواهیم بود.
این اتفاقات، آثار و پیامدهای منفی مانند افزایش شدت سیلاب‌ها و رواناب‌های شدید را در پی خواهد داشت.
تسنیم: چه اقداماتی در حوزه مدیریت منابع آب و خاک برای کاهش ریسک سیلاب در استان انجام شده است؟
حیدری: در زمینه مدیریت منابع آب، خوشبختانه اقدامات خوبی در سطح استان انجام شده است.
طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری قابل توجهی توسط منابع طبیعی و همچنین اقدامات مهندسی رودخانه توسط شرکت آب منطقه‌ای به اجرا درآمده که باید ادامه یابد.
با این وجود، همچنان جای کار وجود دارد.
تسنیم: چه طرح‌ها و سیاست‌هایی برای ارتقاء تاب‌آوری استان در برابر سیلاب‌های شدید در نظر گرفته شده است؟
حیدری: از منظر سیاست‌های ارتقاء تاب‌آوری استان در برابر سیلاب‌های شدید، چند نکته حائز اهمیت است:
یک: ایجاد و بهبود سامانه‌های هشدار سریع سیلاب: پیش‌بینی دقیق و به‌موقع بارش‌ها اهمیت زیادی دارد.
حمایت از سازمان هواشناسی استان برای به‌روزرسانی تجهیزات و سامانه‌ها ضروری است.
دو: رعایت حریم و بستر رودخانه‌ها: مردم باید به حریم رودخانه‌ها احترام بگذارند و از دخل و تصرف در این حریم‌ها پرهیز کنند.
سه: توسعه آبخوان‌داری و آبخیزداری: خصوصاً در حاشیه شهرها و اراضی ملی و طبیعی بالادست حوزه‌های آبریز باید پروژه‌های لازم انجام شود و تأمین اعتبار برای این پروژه‌ها در اولویت قرار گیرد.
چهار: اصلاح گذرگاه‌های سیلابی داخل شهرها: در برخی نقاط، توان گذردهی آب در حد 250 متر مکعب در ثانیه است که کافی نیست.
در صورت بارش‌های شدید، احتمال سرریز آب از رودخانه‌ها به داخل شهر وجود دارد و خسارات فراوانی به بار خواهد آورد.
بنابراین باید به این معضل به صورت اضطراری رسیدگی شود.
ادامه دارد...
انتهای پیام/