طالبان و چابهار؛کاهش وابستگی به پاکستان، تجارت با ایران وهند

به گزارش دفتر منطقه‌ای خبرگزاری تسنیم، «باشگاه والدای روسیه» در تحلیلی نوشت که طالبان امیدوار است با افزایش مشارکت خود در پروژه ترانزیتی بندر چابهار، پیامی به پاکستان ارسال کند مبنی بر این که دیگر یک گروه شبه‌نظامی وابسته به این کشور نیست، بلکه حاکم یک کشور مستقل است که در سیاست خارجی، تجارت و ترانزیت گزینه‌های متنوعی دارد.
پروژه ترانزیتی چابهار در 24 می 2016 به عنوان یک شبکه ترکیبی و چندوجهی شامل مسیرهای کشتیرانی، ریلی و جاده‌ای میان هند، ایران و افغانستان ایجاد شد.
ازبکستان، تنها کشور محصور در خشکی دوگانه در آسیای مرکزی، در سال 2019 به آن پیوست.
پس از جنگ دوم قره‌باغ و آغاز جنگ اوکراین، روسیه، چین و ارمنستان نیز علاقه‌مند به مشارکت در این پروژه شدند.
به لطف نفوذ لابی قدرتمند هند، دولت نخست دونالد ترامپ در سال 2018 معافیتی برای بندر چابهار از تحریم‌های آمریکا صادر کرد.
با این حال، پس از بازگشت طالبان به قدرت در اواخر اگوست 2021، پروژه ترانزیتی چابهار با چالشی بسیار جدی روبه‌رو شد.
ترانزیت و تجارت میان ایران و افغانستان به مدت تقریباً سه ماه به دلیل بسته شدن مرزهای دو کشور متوقف شد.
افزون بر این، روابط سنتی نزدیک طالبان با پاکستان و موضع‌گیری این گروه درباره هند و کشمیر که با مواضع پاکستان هم‌خوانی داشت، چالش‌ها و ابهامات بیشتری را ایجاد کرد.
در همین راستا، اندکی پس از سقوط کابل، مقامات هندی اعلام کردند: «افغانستان تحت حکومت طالبان در توافق‌نامه هند–ایران–ازبکستان برای استفاده از بندر چابهار در جنوب‌شرقی ایران گنجانده نخواهد شد.» در چنین شرایطی، تمایل طالبان به گنجاندن افغانستان در طرح اقتصادی چین–پاکستان (CPEC) به چالشی تازه برای پروژه ترانزیتی چابهار تبدیل شد.
سخنگوی طالبان، ذبیح‌الله مجاهد، در سپتامبر 2021 اعلام کرد که «این گروه تمایل دارد به CPEC بپیوندد.»
از سوی دیگر، شیخ رشید احمد، وزیر کشور پیشین پاکستان، از تمایل طالبان برای پیوستن به CPEC استقبال کرد و گفت: «اگر طالبان دیدگاه پاکستان درباره چین را بپذیرند، این یک نشانه مثبت است.
کشور ما به دوستی با چین افتخار می‌کند و اگر طالبان نیز چنین احساسی داشته باشند، این بسیار عالی است.»
اما تحت تأثیر شرایط بی‌ثبات سیاسی، اجتماعی و امنیتی افغانستان و پاکستان، اوضاع به‌تدریج تغییر کرد.
کشورهای منطقه از جمله ایران، ازبکستان و هند، بدون به رسمیت شناختن رسمی امارت اسلامی افغانستان، روابط غیررسمی (دی فاکتو) با آن برقرار کردند.
از سوی دیگر، حکومت طالبان نیز تلاش کرد برای افزایش مشروعیت داخلی و خارجی خود – به ویژه در شرایطی که از سوی جامعه بین‌الملل به رسمیت شناخته نمی‌شود – از پروژه‌های اقتصادی و ترانزیتی منطقه‌ای نظیر پروژه ترانزیتی چابهار، CPEC، خط انتقال گاز TAPI، و پروژه انتقال برق آسیای مرکزی به آسیای جنوبی (CASA-1000) بهره گیرد.
در این راستا، امارت اسلامی تلاش کرد مسیر لاجورد (Lapis Lazuli Corridor) را نیز احیا کند که تجارت افغانستان را به اروپا متصل می‌سازد.
در این میان، تشدید اختلافات میان حاکمیت افغانستان و متحد قدیمی‌اش، پاکستان، طی یک سال گذشته، باعث شد طالبان به پروژه ترانزیتی بندر چابهار توجه بیشتری نشان دهد.
تنش‌های مرزی افزایش یافت، به‌ویژه پس از حمله تروریستی به یک پاسگاه نظامی در شهر «دیره اسماعیل خان» در شمال‌غربی پاکستان – در نزدیکی مناطق قبیله‌ای بی‌قانون مرز افغانستان – در دسامبر 2023.
پاکستان حکومت کابل را به حمایت از تحریک طالبان پاکستان (TTP)، متهم کرد و مهم‌تر از آن، بیش از یک میلیون افغان را اخراج کرد که این موضوع روابط دو متحد سنتی را تیره‌تر ساخت.
در چنین فضایی، مقامات طالبان به‌صورت علنی درباره قطع وابستگی به «کشوری [یعنی پاکستان] که در امور افغانستان دخالت زیادی داشته» سخن گفتند.
واضح بود که با توجه به تنش‌های مرزی افغانستان و پاکستان، انسدادهای مکرر در گذرگاه‌های مرزی و گمرکی، و صف‌های طولانی کامیون‌ها در دو سوی مرز – که در جریان موج اخراج مهاجران افغان شرایط دشواری را در گذرگاه‌های مرزی ایجاد کرده بود – حکومت طالبان ناگزیر شد از ظرفیت‌های تجاری و ترانزیتی ایران، به‌ویژه پروژه ترانزیتی بندر چابهار، استفاده بیشتری کند و در این راستا، در 17 سپتامبر 2023 اعلام کرد که «تلاش‌های خود را برای توسعه فعالیت بندر چابهار ایران افزایش داده‌اند تا به بازرگانان کشور آسیبی نرسد و به یک مسیر ترانزیتی وابسته نباشند.»
سخنگوی حکومت طالبان نیز گفت: «می‌خواهیم از زیان دیدن تجار خود جلوگیری کنیم.
تجار ما نباید فقط به یک کشور، یک مسیر و یک راه متکی باشند.
اکنون چابهار فعال است.» روشن است که منظور مقام طالبان از «یک کشور» در این سخنان، پاکستان است.
در دیدار مارس 2024 میان امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان و «جی.
پی.
سینگ» رئیس بخش افغانستان و پاکستان در وزارت خارجه هند، بندر چابهار یکی از محورهای گفتگو بود.
وزارت خارجه طالبان در بیانیه‌ای در 28 مارس به‌طور مشخص به حمایت هند از تقویت تجارت میان دو کشور از طریق بندر چابهار اشاره کرد.
هرچند روابط میان حکومت کابل و تهران به دلیل اختلاف‌نظرها درباره بهره‌برداری از منابع آبی رود هیرمند، مسئله مهاجران افغان در ایران، و برخی درگیری‌های مرزی چندان گرم نبود، اما در یک رویکرد عمل‌گرایانه، هیئتی به ریاست ملاعبدالغنی برادر معاون نخست‌وزیر امور اقتصادی طالبان، در 6 نوامبر 2023 به تهران سفر کرد و با وزیر کشور و معاون اول رئیس‌جمهور ایران دیدار داشت.
این هیئت همچنین از بندر چابهار بازدید کرد و برادر درخواست کرد «ایران دسترسی آسان‌تر به بندر چابهار را برای افغانستان فراهم کند تا این کشور بتواند بهتر به بازارهای جهانی دسترسی یابد.»
علاوه بر این، در اواخر فوریه 2023، روزنامه شرق ایران گزارش داد که با وجود تنش‌ها، طالبان قصد دارد 35 میلیون دلار در پروژه‌های تجاری، مسکونی و دولتی در بندر چابهار و منطقه آزاد اقتصادی چابهار سرمایه‌گذاری کند.
طبق این گزارش، این سرمایه‌گذاری در پروژه ساختمانی «فاخر»، یک برج 25 طبقه، استفاده خواهد شد.
به نظر می‌رسد این نخستین سرمایه‌گذاری خارجی رسمی حکومت طالبان پس از بازگشت به قدرت در اگوست 2021 است.
در ادامه این روند، هیئتی از افغانستان به ریاست محمدالله بختیار، مقام مسئول ترانزیت بین‌المللی، در 4 مارس 2024 از چابهار بازدید کرد و با حجت‌الله عبدالملکی، دبیر وقت شورای عالی مناطق آزاد ایران، دیدار داشت.
در این نشست، هیئت افغان خواستار افتتاح دفتر نمایندگی اقتصادی افغانستان در چابهار شد.
ایران امیدوار است با افزایش وابستگی افغانستان به مسیر تجاری و ترانزیتی چابهار، طالبان را به همکاری بیشتر ترغیب کند.
ایران همچنین امیدوار است مشارکت گسترده‌تر افغانستان، پروژه بندر چابهار را به عنوان «بال شرقی» دالان شمال-جنوب (INSTC) تقویت کند.
به‌ویژه، جنگ اوکراین و انسداد مسیرهای ترانزیتی و تجاری روسیه به اروپا، موجب شده مسکو به استفاده بیشتر از دالان شمال-جنوب، به‌ویژه در تجارت با ایران و هند، روی آورد.
همچنین، حملات ارتش و انصارالله یمن به کشتی‌های تجاری در دریای سرخ، توجه بیشتری را به دالان شمال-جنوب به عنوان مسیر جایگزین جلب کرده است.
این شرایط می‌تواند هند را نیز برای مشارکت فعال‌تر در INSTC و پروژه چابهار ترغیب کند.
تهران امیدوار به همکاری بیشتر طالبان با ایران و هند است.
سفر سوبراهمانیام جایشانکار وزیر خارجه هند به ایران در 15 ژانویه 2024 و نیز دیدار هیئت هندی با امیرخان متقی وزیر خارجه طالبان در دهلی نو در 8 مارس 2024، را می‌توان نشانه‌های این روند دانست.
طالبان همچنین امیدوار است با افزایش مشارکت خود در پروژه ترانزیتی بندر چابهار، به پاکستان این پیام را بدهد که دیگر صرفاً یک گروه شبه‌نظامی افغان نیست، بلکه کشوری مستقل را اداره می‌کند و در حوزه سیاست خارجی، تجارت و ترانزیت گزینه‌های متنوعی دارد.
توسعه روابط امارت اسلامی با ایران و هند موضوعی نیست که پاکستان بتواند به راحتی از آن چشم‌پوشی کند، و ممکن است باعث شود دولت جدید پاکستان در برابر امارت اسلامی انعطاف بیشتری نشان دهد تا طالبان به دلیل اختلافات، به ایران و هند نزدیک‌تر نشود.
از سوی دیگر، در 4 فوریه 2025، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، یک یادداشت ریاست‌جمهوری امنیت ملی را امضا کرد که عملاً سیاست «فشار حداکثری» دوره قبلی ریاست‌جمهوری‌اش بر ایران را دوباره فعال کرد.
این فرمان اجرایی، تحریم‌های جامع آمریکا علیه ایران پس از خروج یک‌جانبه ترامپ از برجام در سال 2018 را احیا می‌کند و وظیفه اجرای آن را به چندین نهاد از جمله وزارت خزانه‌داری، وزارت خارجه، وزارت بازرگانی، وزارت دادگستری و نمایندگی دائم آمریکا در سازمان ملل واگذار کرده است.
یکی از اهداف کلیدی این فرمان، رساندن صادرات نفت ایران به صفر، به‌ویژه صادرات به چین، و لغو برخی معافیت‌ها مانند بندر چابهار است که ایران را به دریای عمان متصل می‌کند.
در حالی‌که چشم‌انداز مذاکرات غیرمستقیم میان ایران و آمریکا همچنان مبهم است، نمی‌توان احتمال لغو معافیت بندر چابهار از تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا را در آینده‌ای نزدیک نادیده گرفت.
این ابهام ممکن است بر مشارکت هند و حتی ازبکستان در پروژه بندر چابهار تأثیر بگذارد تا آن‌ها با فشارهای سیاسی و تحریم‌های اقتصادی آمریکا مواجه نشوند.
با این حال، به احتمال زیاد، مشارکت ایران و طالبان در این پروژه ترانزیتی ادامه خواهد یافت؛ چراکه ایران، تحت تحریم‌های اقتصادی و حکومت طالبان بدون مشروعیت بین‌المللی، انگیزه‌های زیادی برای توسعه تجارت و ترانزیت از طریق پروژه بندر چابهار به‌عنوان بال شرقی دالان شمال-جنوب دارند.
انتهای پیام/