بحران خاموش آبخوان‌ها در سایه بی‌توجهی به مدیریت پسماند - تسنیم
آب های زیرزمینی در معرض تهدیدی خاموش اند؛ دفن غیراصولی پسماند و نفوذ شیرابه ها، سلامت آبخوان ها را به خطر انداخته وبحران آلودگی را به اعماق زمین کشانده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از شهرکرد، آب‌های زیرزمینی یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب شرب و کشاورزی در جهان و ایران به‌شمار می‌روند؛ به‌طوری که نزدیک به نیمی از آب مصرفی بخش خانگی در سطح جهان از آبخوان‌های زیرزمینی تأمین می‌شود.
این منبع حیاتی اما بر اثر مدیریت نادرست پسماندها به‌شدت در معرض آلودگی قرار گرفته است.
دفن و دفع غیراصولی انواع زباله (از پسماندهای شهری گرفته تا صنعتی و پزشکی) می‌تواند باعث نفوذ شیرابه‌های سمی به داخل خاک و سرایت آنها به سفره‌های آب زیرزمینی شود.
شیرابه (Leachate) مایعی آلوده و خطرناک است که در اثر عبور آب (مثلاً آب باران) از توده‌های زباله و انحلال مواد آلاینده تولید می‌شود.
ورود بی‌رویه شیرابه به آب‌های زیرزمینی، این منابع را به انواع ترکیبات شیمیایی مضر آلوده می‌کند و در نتیجه کیفیت آب شرب و سلامت اکوسیستم را به مخاطره می‌اندازد.
آلاینده‌های متنوع هر یک به نوعی چرخه‌های زیستی را مختل می‌کنند
برای نمونه، در بسیاری از محل‌های دفن زباله سنتی هیچ‌گونه لایه عایق یا سیستم جمع‌آوری شیرابه وجود ندارد و بارش باران و روان‌آب، فرآیند نفوذ آلاینده‌ها به عمق زمین را تسریع می‌کند.
انواع پسماند و آلاینده‌های حاصل از آن، پسماندهای شهری (که شامل مواد تر مانند زباله‌های غذایی و مواد خشک مانند کاغذ و پلاستیک هستند)، پسماندهای صنعتی و زباله‌های بیمارستانی هر کدام حاوی آلاینده‌های متفاوتی‌اند که می‌توانند آب زیرزمینی را آلوده سازند.
این آلاینده‌های متنوع هر یک به نوعی چرخه‌های زیستی را مختل می‌کنند و آثار بلندمدتی بر محیط و سلامت می‌گذارند.
فلزات سنگین پس از ورود به آب زیرزمینی توسط گیاهان جذب شده و در بافت جانوران تجمع می‌یابند و بدین‌ترتیب در زنجیره غذایی انتقال می‌یابند.
در نمونه‌ای دیگر، تحقیقات در یکی از کشورهای آسیایی، نشان داده است که سبزیجات کشت‌شده در نزدیکی محل‌های دفن زباله مقادیر بالایی از فلزات سنگینی چون سرب و نیکل را در بافت خود انباشته کرده‌اند و مصرف این محصولات موجب افزایش خطر ابتلا به سرطان در ساکنین محلی شده است.
پیامد نهایی آلاینده‌ها ، کاهش دسترسی به آب زیرزمینی سالم
آلاینده‌های آلی نیز می‌توانند با تأثیر بر میکروارگانیسم‌های خاک و آبزی، تعادل اکوسیستم‌های آبی را برهم زنند.
شوینده‌ها و مواد مغذی اضافی با پدید آوردن شرایط رشد بیش از حد جلبک‌ها، باعث افت کیفیت زیستی آب (کاهش تنوع گونه‌ها به دلیل کاهش اکسیژن) می‌شوند.
پیامد نهایی ورود این آلاینده‌ها، کاهش دسترسی به آب زیرزمینی سالم برای انسان و سایر موجودات است.
مصرف آب آلوده به فلزات سنگین یا ترکیبات آلی و شیمیایی خطرناک می‌تواند به انباشت سموم در بدن و بروز انواع بیماری‌ها بینجامد؛ از اختلالات عصبی و کبدی گرفته تا مشکلات غدد درون‌ریز و انواع سرطان.
به منظور جلوگیری از آلودگی آبخوان‌ها و کاهش مخاطرات یادشده، ارتقای مدیریت پسماند و بهره‌گیری از فناوری‌های مناسب امری ضروری است.
نخستین گام، دفن اصولی پسماند یا همان ایجاد لندفیل‌های بهداشتی مهندسی‌شده است که در آنها لایه‌های عایق (ژئوممبرین، رس متراکم و غیره) در کف و دیواره‌ها تعبیه شده و سیستم جمع‌آوری و تصفیه شیرابه پیش‌بینی می‌شود.
ضرورت نظارت، پیشگیری و تصفیه مناسب شیرابه
دفن مهندسی‌شده پسماند در مکان‌یابی مناسب (دور از آبخوان‌های حساس) و با رعایت استانداردها، به میزان زیادی از نفوذ آلاینده‌ها به آب زیرزمینی جلوگیری می‌کند.
در کنار آن، تفکیک و دفع ایمن پسماندهای خطرناک اهمیت بالایی دارد؛ برای مثال، جدا‌سازی باتری‌ها، فلزات سنگین، مواد شیمیایی و زباله‌های بیمارستانی از جریان پسماند عادی و دفن یا سوزاندن کنترل‌شده آنها در تأسیسات ویژه، مانع ورود آلاینده‌های بسیار سمی و پایدار به محیط خواهد شد.
بازیافت و کاهش تولید زباله نیز راهبردهای کلانی هستند که حجم پسماند دفنی را کم کرده و در نتیجه بار آلودگی بالقوه را می‌کاهند.
تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد که اعمال مقررات سخت‌گیرانه و نظارت‌های مستمر می‌تواند تأثیر چشمگیری در کاهش آلودگی ناشی از پسماند داشته باشد.
به‌عنوان نمونه، در اتحادیه اروپا با اجرای «دستورالعمل دفن پسماند» از سال 1999، استفاده از لاینرهای نفوذناپذیر و سیستم‌های جمع‌آوری و تصفیه شیرابه در مراکز دفن اجباری شده است و این سیاست‌ها توانسته میزان دفن زباله و نشت شیرابه را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد.
با این حال، حتی در کشورهای توسعه‌یافته نیز شیرابه لندفیل‌ها کماکان یک تهدید زیست‌محیطی محسوب می‌شود و نیاز به پایش و مدیریت پیوسته دارد.
از این رو، کارشناسان بر ضرورت نظارت، پیشگیری و تصفیه‌ی مناسب شیرابه تأکید دارند، چرا که این اقدامات برای حفاظت از سلامت انسان و محیط زیست حیاتی است.
آلودگی آبخوان در پی منبع آلوده کننده مثل پسماند
روح‌الله فتاحی، رییس انجمن هیدرولوژی (آب‌شناسی) ایران در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در شهرکرد اظهار کرد: منشأ تغذیه آب‌های زیرزمینی عمدتاً از بارندگی است، بخشی از این آب نفوذ می‌کند و از طریق خلل و فرج خاک به اعماق می‌رود و به یک لایه نفوذ ناپذیر می‌رسد و آنجا انباشته شده و تشکیل یک سفره آب‌دار می‌دهد.
رییس انجمن هیدرولوژی ایران گفت: همه سفره‌های آب زیرزمینی به طور پیوسته در حال حرکت و جابه‌جایی هستند هرگونه منبع آلوده‌کننده (مانند انواع پسماند) که در مسیر تغذیه این آبخوان ها قرار بگیرد باعث آلودگی آبخوان می‌شود که شدت آلودگی بستگی به شرایط زمین‌شناسی آبخوان و بافت خاکی که آب از آن نفوذ می‌کند و فاصله سطح آب زیرزمینی نسبت به محل دفن زباله دارد هرچه قدر این فاصله بیشتر باشد مسیر برای پالایش بیشتر است و ممکن است آبی که به آبخوان می‌رسد غلظت اولیه آلایندگی را نداشته باشد اما اگر سطح آب زیرزمینی بالا باشد خیلی سریع باعث آلودگی می‌شود.
وی افزود:برخی از این آلاینده‌ها از جنس مواد آلی و معدنی قابل جذب هستند که ممکن است در مسیر حرکت توسط خلل و فرج آبخوان اکسید یا جذب شوند ولی برخی مانند فلزات سنگین، مواد شوینده و مواد رادیواکتیو که خطرناک هستند معمولاً طول عمر زیادی دارند و به سادگی از بین نمی‌روند و می‌توانند تا اعماق خیلی پایین را هم تحت تأثیر قرار دهند.
فتاحی ادامه داد: اگر در یک منطقه آلایندگی به آب زیر زمینی رسید از آن زمان به بعد از طریق خاصیت پخش شوندگی و انتشار همزمان با آب زیرزمینی حرکت می‌کند و یک سفره آب‌دار را آلوده می‌کند بنابراین برای دفع فاضلابی که دارای این عناصر سمی و تجزیه ناپذیر هست حتماً باید قبل از دفع چاره‌ای اندیشید مثلاً اگر زباله خشک است باید در محدوده‌ای که کف آن ایزوله شده مانند ژئو ممبران یا بتن انباشته شود و بعد از تجزیه به شکل مقتضی در مکان مناسب که آبخوان ندارد یا از آبخوان آن برداشت نمی‌شود، دفع شوند.
مطالعه دقیق آبخوان نیاز است تا آن آلوده نشود
رییس انجمن هیدرولوژی ایران بیان‌کرد: وقتی آلودگی وارد آب زیرزمینی می‌شود با توجه به فاصله نقاط برداشت آب نرخ آلودگی متفاوت است که با مدلسازی آب‌های زیرزمینی می‌توان دقیقا آن را مشخص کرد که هر نوع دپو فاضلاب از جمله مایع یا شیرابه تولیدشده در اثر پوسیدگی تا چه محدوده‌ای را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد و خطرناک است آن محدوده را می‌توان برای برداشت آب زیرزمینی یا استفاده‌های خاص ممنوع کرد.
اضافه کردن فاضلاب از هر نوع شامل نوع معدنی، خشک یا تر باید حتماً با مطالعه دقیق نوع آبخوان باشد تا بتوان از عدم آلودگی آبخوان اطمینان حاصل کرد.
فتاحی تشریح کرد: فناوری‌هایی وجود دارد که در مناطق آلوده بتوان مواد آلاینده را از آب جدا کرد ولی بسیار پرهزینه است؛ احیای مجدد در آب‌های زیرزمینی روشی است که آب زیرزمینی آلوده را در سطح زمین پمپاژ و آنجا آب را تصفیه می‌کنند و مجدداً در همان منطقه در چاه جذبی در آبخوان تغذیه می‌کنند یا در روش دیگر در مسیر آب زیرزمینی ترانشه عمیقی برمی‌دارند تا به سنگ بستر برسد و در ترانشه فیلتری را که می‌تواند آلاینده‌ها را جدا کند تعبیه می‌کنند تا وقتی آب عبور می‌کند پشت فیلتر غلظت آلاینده‌ها کم شود.
این روش‌ها بسیار پرهزینه است و فقط در کشورهای خیلی خاص در اروپا و آمریکا در مقیاس‌های کوچک اجرا شده و مقرون به صرفه نیست و اجرای آنها سخت است.
وی گفت: نوع مواد آلاینده که به آب‌های زیرزمینی وارد می‌شود بستگی به نوع فاضلاب یا زباله‌هایی که دفع شده دارد اگر این زباله‌ها بیمارستانی باشد آلودگی شدید دارند و ممکن است آلودگی میکروبی داشته باشند آلودگی میکروبی خیلی خطرناک است اما چون از جنس مواد آلی است معمولاً در فاصله‌ای که تا سطح آب زیرزمینی دارد و در یک محدوده انتظار می‌رود که تجزیه شده و تکثیر نشود ولی آلاینده‌هایی که فلزات سنگین مانند سرب کادمیوم و ...
دارند به هیچ وجه با حرکت در آبخوان از بین نمی‌روند و محیط را آلوده می‌کنند.
این مواد در ظروف یکبار مصرف، مواد شیمیایی در سموم، حشره‌کش‌ها و مواد ضدعفونی کننده وجود دارند و تجزیه ناپذیرند برخی از زباله‌ها مانند مواد رادیواکتیو خاص هستند و حتماً باید با رعایت ضوابط استاندارد در مقیاس آزمایشگاهی، ناحیه‌ای، منطقه‌ای و موردی دفع شوند.
معضلاتی که پساب‌های صنعتی دارند
وی ادامه داد: در شهرک‌های صنعتی واحدهایی که با مواد شیمیایی کار می‌کنند و به شدت آلوده هستند، باید واحد تولیدکننده را مقید کرد تا زمانی که این عناصر را همراه پساب می‌فرستد اجازه ندارد پساب را در جایی تخلیه کند و آن واحد باید یک تصفیه مجزا داشته و پساب را به سطح غلظت اولیه قابل قبول برساند و بعد آن را وارد چرخه آب کند.
فتاحی گفت: وقتی فلزات سنگین و عناصر آلاینده دیگر وارد چرخه آب شود ممکن است وارد چرخه تغذیه انسان هم بشود، اگر گیاهان در آن منطقه با آب آلوده آبیاری شوند مواد مضر در گیاه انباشته و سپس دام از آن تغذیه می‌کند و این مواداز طریق دام به انسان منتقل می‌شوند و باعث ایجاد بیماری‌های مزمن و سخت در جامعه می‌شوند.
رییس انجمن هیدرولوژی ایران تصریح کرد: همان‌طور که دفع زباله‌ها سخت است مطالعه و تحقیق در مورد آنها نیز بسیار سخت و پرهزینه است؛ دانشگاه‌ها می‌توانند در این زمینه کار کنند.
اما در مقیاس دانشگاهی، یکی از گران‌ترین تحقیقات، مطالعه و تحقیق در مورد تعیین منشأ آلایندگی آب‌های زیرزمینی است که با توجه به بودجه‌هایی که به دانشگاه‌ها و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید داده می‌شود و با توجه به نوع آزمایشات و داده‌ها که بسیار پرهزینه است کار سختی است سال گذشته کل بودجه پژوهش استان چهارمحال و بختیاری 800 میلیون تومان بود اما تحقیق، مطالعه و آزمایش در مورد آب‌های زیرزمینی میلیاردها تومان هزینه دارد.
فتاحی مطرح کرد: موضوع تحقیقات و مطالعه در زمینه آلودگی آب‌های زیرزمینی بسیار است و در این زمینه هم کار شده اما کم است این موضوع به مدیران کشور برمی‌گردد کسی که در زمینه آب مسئولیتی قبول می‌کند باید تجربه و دانش داشته و بتواند عواقب تصمیمی که می‌گیرد را ببیند تا زمانی که به رهنمودهای افراد با تعهد و تخصص اهمیت داده نشود این دور باطل همچنان ادامه خواهد داشت.
انتهای پیام/7540