حمام تاریخی هیو بر مدار فراموشی
کرج – حمام تاریخی هیو، در روستای ساوجبلاغ استتان البرز که نیاز به مرمت دارد، در آستانه فراموشی است.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: روستای هیو یکی از روستاهای زیبا و تاریخی در استان البرز است.
این روستا در شهرستان کرج و در نزدیکی شهر طالقان واقع شده است.
هیو به خاطر طبیعت بکر و مناظر طبیعی زیبایش شناخته می‌شود و مقصدی محبوب برای گردشگران و طبیعت‌گردان است.
از ویژگی‌های این روستا می‌توان به طبیعت زیبا، آب و هوا، فرهنگ و آداب و رسوم و جاذبه‌های گردشگری اشاره کرد.
روستای هیو به دلیل موقعیت جغرافیایی و طبیعت زیبایش، جاذبه‌های گردشگری متنوعی دارد و یکی از این جاذبه‌ها را می‌توان حمام تاریخی روستای هیو نام برد.
حمام تاریخی روستای هیو، واقع در بخش مرکزی شهرستان ساوجبلاغ، یکی از آثار ارزشمند دوره قاجار است که به دلیل معماری منحصربه‌فرد و اهمیت تاریخی‌اش، بخشی از هویت فرهنگی این منطقه محسوب می‌شود.
این بنا با قدمتی حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال، نمونه‌ای برجسته از معماری حمام‌های سنتی ایرانی است.
موقعیت جغرافیایی
حمام تاریخی هیو در روستای هیو، از توابع بخش مرکزی شهرستان ساوجبلاغ، در ۸ کیلومتری شمال نظرآباد و ۵ کیلومتری اتوبان کرج-قزوین واقع شده است.
این روستا با قدمتی حدود ۲۰۰۰ سال، در مجاورت کوه‌های البرز قرار دارد و به دلیل نزدیکی به مراکز شهری مانند کرج، هشتگرد و نظرآباد، از نظر گردشگری و تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارد.
دوره تاریخی
این حمام متعلق به اواخر دوره قاجار حدود اواخر قرن ۱۹ تا اوایل قرن ۲۰ میلادی است.
معماری و مصالح به‌کاررفته در آن، نشان‌دهنده سبک رایج حمام‌های عمومی در این دوره است.
حمام هیو نه‌تنها به‌عنوان یک بنای کاربردی برای استحمام، بلکه به‌عنوان یک مرکز اجتماعی و فرهنگی در روستا نقش داشته است و این حمام در کنار دیگر آثار تاریخی هیو، مانند آسیاب حاج رحیم و قلعه گبران، بخشی از هویت باستانی این منطقه را تشکیل می‌دهد.
ویژگی‌های معماری
حمام تاریخی هیو نمونه‌ای برجسته از معماری حمام‌های سنتی ایرانی است که با توجه به اقلیم سرد و کوهستانی منطقه طراحی شده است.
مصالح اصلی شامل سنگ، ساروج و قلوه‌سنگ است که مقاومت بالایی در برابر رطوبت و تغییرات جوی دارند.
دیوارها از خشت و آجر ساخته شده‌اند، که در برخی بخش‌ها با ملات تقویت شده‌اند.
سقف حمام با طاق‌های عرقچین ساده (کلنبو) پوشیده شده است و این نوع طاق‌ها به دلیل سادگی و استحکام، در معماری قاجاری رایج بودند.
طراحی طاق‌ها نشان‌دهنده مهارت معماران دوره قاجار در استفاده از هندسه برای توزیع وزن و ایجاد تعادل سازه‌ای است.
سربینه، فضای ورودی است که برای تعویض لباس و استراحت استفاده می‌شد، گرم‌خانه، بخش اصلی حمام برای استحمام است که با دمای بالایی دارد.
خزینه، مخزن آب گرم و سرد برای تأمین آب حمام است و نظافت‌خانه، فضایی برای شست‌وشو و نظافت و مخزن آب، سیستمی برای ذخیره و توزیع آب به بخش‌های مختلف است.
برخلاف برخی حمام‌های قاجاری در شهرهای بزرگ که دارای تزئینات کاشی‌کاری و نقاشی هستند، حمام هیو به دلیل موقعیت روستایی، تزئینات ساده‌ای دارد.
با این حال، طراحی طاق‌ها و استفاده از مصالح محلی، زیبایی خاصی به آن بخشیده است.
حمام از سیستم گرمایش زیرزمینی (گرمابه‌ای) استفاده می‌کرد که با سوزاندن زغال‌سنگ یا هیزم، گرما را از طریق کانال‌های زیرزمینی به کف حمام منتقل می‌کرد.
وضعیت کنونی و عوامل تخریب
بر اساس اطلاعات موجود و گزارش‌های اخیر، حمام تاریخی هیو در معرض فرسایش شدید قرار دارد و بخش‌هایی از آن دچار آسیب جدی شده است.
عوامل اصلی تخریب را می‌توان رطوبت، تغییرات جوی نام برد که به صورت طبیعی اتفاق افتادند.
به دلیل ماهیت حمام به‌عنوان فضایی مرطوب، نفوذ آب به مصالح (به‌ویژه ساروج و خشت) باعث تضعیف ساختار شده است.
اقلیم سرد و کوهستانی هیو، با بارش‌های فصلی و یخبندان، به ترک‌خوردگی و فرسایش مصالح منجر شده است.
نبود برنامه‌های منظم مرمت توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، باعث تشدید آسیب‌ها شده است.
فقدان نظارت بر فعالیت‌های انسانی در اطراف بنا (مانند ساخت‌وسازهای غیرمجاز) به تخریب غیرمستقیم منجر شده است.
حفاری‌های غیرمجاز در منطقه هیو برای یافتن اشیای باستانی، به‌ویژه در نزدیکی بناهای تاریخی، به ساختارهای اطراف آسیب رسانده است.
استفاده نادرست از بنا در گذشته مانند تبدیل آن به انبار یا فضای متروکه به تخریب بخش‌هایی از آن منجر شده است.
اگرچه بخش‌هایی از حمام در سال‌های گذشته مرمت شده است مانند بازسازی نورپردازی و ترمیم دیوارها، اما این مرمت‌ها ناقص یا غیرحرفه‌ای بوده و نتوانسته‌اند از تخریب بیشتر جلوگیری کنند.
بر اساس گزارش‌ها، بخشی از حمام در دهه‌های گذشته ترمیم شده است، از جمله بازسازی دیوارها و نورپردازی بنا، اما در سال ۲۰۲۰، دهیار روستای هیو اعلام کرد که با همکاری اداره میراث فرهنگی ساوجبلاغ، اقداماتی برای مرمت حمام انجام شده است.
با این حال، این اقدامات محدود بوده و به‌صورت جامع دنبال نشده‌اند.
کمبود بودجه و اولویت‌بندی نادرست در تخصیص منابع مالی به آثار تاریخی روستایی، فقدان تخصص کافی در مرمت بناهای خشتی و سنگی در منطقه، عدم مشارکت جامعه محلی در حفاظت از بنا، که می‌توانست به‌عنوان یک عامل بازدارنده در برابر تخریب عمل کند، از جمله چالش‌های مرمت هستند.
حمام هیو به‌عنوان بخشی از مجموعه تاریخی روستا شامل آسیاب‌ها، قلعه گبران و موزه مردم‌شناسی، پتانسیل بالایی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی دارد و این بنا می‌تواند به‌عنوان یک جاذبه گردشگری، به توسعه اقتصادی روستای هیو کمک کند.
سازمان میراث فرهنگی با محدودیت‌های مالی مواجه است و بناهای روستایی اغلب در اولویت‌های پایین‌تر قرار دارند.
بسیاری از اهالی محلی و گردشگران از ارزش تاریخی این بنا آگاه نیستند، که منجر به بی‌توجهی به حفاظت از آن می‌شود.
افزایش شدت بارش‌ها و تغییرات دمایی می‌تواند فرسایش را تسریع کند.
توسعه شهرک هیو و افزایش ساخت‌وسازها در اطراف روستا، خطر تخریب غیرمستقیم را افزایش داده است.
پیشنهادات حفاظتی و مرمتی
برای جلوگیری از تخریب کامل حمام تاریخی هیو و احیای آن به‌عنوان یک اثر فرهنگی و گردشگری، اقداماتی همچون مطالعات علمی و ارزیابی وضعیت پیشنهاد می‌شود.
انجام مطالعات دقیق باستان‌شناسی و مهندسی برای ارزیابی میزان تخریب و شناسایی نقاط ضعف سازه‌ای و استفاده از فناوری‌هایی مانند اسکن لیزری سه‌بعدی برای مستندسازی دقیق بنا از جمله دیگر فعالیت‌های کارگشا هستند.
نصب سیستم‌های زهکشی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به دیوارها و ایجاد پوشش‌های محافظ موقت برای سقف و دیوارها در برابر بارش و یخبندان می‌توانند به حفاظت از این اثر مهم تاریخی کمک کنند.
برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای اهالی هیو درباره اهمیت حفاظت از آثار تاریخی و ایجاد مشوق‌های اقتصادی (مانند تورهای گردشگری محلی) برای تشویق اهالی به مشارکت در حفاظت از جمله فعالیت‌هایی است که در راستای روشنگری جامعه مؤثر است.
توسعه گردشگری پایدار
تبدیل حمام به یک موزه یا فضای فرهنگی برای نمایش سبک زندگی قاجاری و ایجاد مسیرهای گردشگری یکپارچه که حمام را به دیگر جاذبه‌های هیو مانند آسیاب‌ها و قلعه گبران می‌تواند حافظ این اثر تاریخی باشد.
نتیجه‌گیری
حمام تاریخی روستای هیو، به‌عنوان یک اثر برجسته دوره قاجار، نه‌تنها یک بنای معماری، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی منطقه ساوجبلاغ است.
با این حال، فرسایش طبیعی، عدم حفاظت کافی و بی‌توجهی مسئولان، این بنا را در آستانه تخریب کامل قرار داده است.
اقدامات فوری مرمتی، همراه با برنامه‌های حفاظتی بلندمدت و مشارکت جامعه محلی، می‌تواند این اثر ارزشمند را از نابودی نجات دهد و به‌عنوان یک جاذبه گردشگری پایدار به نسل‌های آینده معرفی کند.
سازمان میراث فرهنگی، دهیاری هیو و نهادهای محلی باید با همکاری یکدیگر، این میراث گران‌بها را حفظ کنند.
مرمت حمام تاریخی هیو در دست بررسی است
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان البرز در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: اخیراً نیز با اقدامات کارشناسی به عمل آمده توسط کارشناسان میراث فرهنگی مشکلات موجود احصا شده که موضوع برای بررسی در شورای فنی و ارائه راهکار در حال بررسی است.
نادر زینالی افزود: کارشناسان میراث فرهنگی در حال بررسی وضعیت بنا هستند و سپس پیشنهادهای لازم را ارائه خواهند کرد.
وی ادامه داد: ما پیش از این برنامه داشتیم این بنا را به عنوان خانه هنرمندان تعریف و تجهیز کنیم و حتی بودجه لازم از سوی معاونت صنایع دستی تأمین شده بود، اما به دلیل عدم مالکیت رسمی بنا توسط میراث فرهنگی، امکان اجرای این طرح فراهم نشد.
زینالی گفت: با وجود ثبت این بنا در فهرست آثار ملی، ما از نظر حقوقی مالکیتی بر آن نداریم و برای تعریف کاربری جدید و تجهیز بنا، نیازمند واگذاری رسمی و دریافت مدارک مالکیتی از سوی دهیاری و شورای اسلامی هستیم.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان البرز در پایان تصریح کرد: در صورت واگذاری رسمی مالکیت به میراث فرهنگی، می‌توانیم پروژه خانه هنرمندان را در این بنا تعریف و عملیات تجهیز و بهره‌برداری از آن را آغاز کنیم.
وی یادآور شد: یک محیط تاریخی احیاشده با ایجاد محیط‌هایی با کیفیت خوب و مقرون‌به‌صرفه برای زندگی و کار از جوامع به‌طور مؤثری پشتیبانی می‌کند و رد همین راستا تمام تلشا خود را برای حفظ، احیا و مرمت بناهای تاریخی به کار می‌بندیم.
کاربردی شدن حمام هیو نیاز به همکاری بین دستگاهی دارد
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ساوجبلاغ در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: حمام تاریخی هیو در مالکیت دهیاری است و در مناسبت‌های مختلف، برنامه‌هایی در آن برگزار می‌شود.
مهدی کاظمی تصریح کرد: طبق قانون، دهیاری موظف به نگهداری از این بنا است و در صورت بروز هرگونه آسیب یا مشکل در بنا، موضوع را به میراث فرهنگی اطلاع دهد.
وی ادامه داد: طی چند روز گذشته از طرف دهیاری نامه درخواست جهت اعزام کارشناس و بررسی جهت مرمت حمام تاریخی هیو ارسال شده است و با توجه به انجام نامه نگاری‌ها منتظر اعزام هستیم تا اگر مشکل به صورت جدی است به زودی عملیات مرمت این اثر تاریخی آغاز شود.
کاظمی در خصوص اهمیت حفظ منابع تاریخی اذعان داشت: حفظ منابع تاریخی به لحاظ طیف وسیعی از مزایای فرهنگی، اجتماعی و آموزشی دارای اهمیت است، از رفاه اجتماعی و فرهنگی ساکنان منطقه حمایت می‌کند، غرور مدنی جوامع را ارتقا می‌دهد و به همان اندازه می‌تواند وسیله‌ای برای دست‌یابی به اهداف اقتصادی بلندمدت همچون رشد و توسعه، احیای مجدد شهرهای داخلی، توسعه مشاغل کوچک و تأمین مسکن باشد.
همچنین وی ادامه داد: مزایای این حفاظت به‌لحاظ اقتصادی بسیار قابل توجه است و استراتژی‌های حفاظتی با ایجاد شغل، تأمین مسکن، گسترش مشاغل کوچک و نوسازی شهرها، تأثیرات مثبتی به همراه دارد.