بازخوانی متفاوتی از مرتضی آوینی در «انحصار ورثه»

به گزارش خبرگزاری مهر، نود و ششمین برنامه از مجموعه «مستندات یکشنبه‌های خانه هنرمندان ایران» شامگاه یکشنبه ۱۴ اردیبهشت با نمایش مستند «انحصار ورثه» به کارگردانی محمدعلی شعبانی در سالن شهناز برگزار شد.
پس از نمایش مستند، نشست نقد و بررسی آن با حضور ایلیا محمدی‌نیا منتقد سینما و کارگردان مستند برگزار شد.
«انحصار ورثه» مستندی است درباره شخصیت و میراث فکری و فرهنگی سید مرتضی آوینی مستندساز، نویسنده و نظریه‌پردازی که پس از شهادت، به یکی از نمادهای اصلی جریان فرهنگی انقلاب اسلامی بدل شد.
در معرفی این مستند آمده است: «مرتضی آوینی که بود و چگونه به بزرگ‌ترین برند فرهنگی انقلاب اسلامی تبدیل شد؟»
ایلیا محمدی‌نیا در ابتدای این نشست تحلیل خود را با عنوان فیلم آغاز کرد و گفت: واژه انحصار در عنوان فیلم، به‌خوبی به مسئله‌ای اساسی در مورد آوینی اشاره دارد: اینکه چگونه برخی جریان‌ها تلاش کردند شخصیت او را به نفع قرائت خود مصادره کنند؛ تا جایی که چهره‌ای اسطوره‌ای و غیرقابل دسترس از او ساخته شد.
فیلم آقای شعبانی با جسارت، به سراغ همین موضوع رفته و برای من یکی از مهم‌ترین مستندها در این زمینه به شمار می‌آید.
وی ادامه داد: در زمان تولید این مستند، ساختن روایتی متفاوت و زمینی از آوینی کاری جسورانه بود.
فیلم نشان می‌دهد او چگونه از برخی باورهای سابق عبور کرد و به چهره‌ای نمادین تبدیل شد؛ اما نه الزاماً با همان اصولی که در گذشته به آن‌ها وفادار بود.
محمدی‌نیا همچنین به اسطوره‌سازی گسترده از شخصیت آوینی در سال‌های پس از شهادتش اشاره کرد و گفت: در آن دوران، ساختن فیلمی درباره آوینی بدون تأیید قرائت رسمی تقریباً غیرممکن بود.
شخصیت او تا اندازه‌ای تثبیت و فیکس شده بود که حتی نزدیک‌ترین افراد به او، مانند همسر و دخترش، ترجیح دادند درباره‌اش سکوت کنند.
امروز افسانه‌سازی‌های زیادی درباره آوینی در فضای رسمی و غیررسمی جریان دارد، اما مستند «انحصار ورثه» تلاش می‌کند با نگاهی شخصی، شجاعانه و مستقل به این نماد فرهنگی نزدیک شود؛ و این جسارت، مهم‌ترین امتیاز آن است.
در ادامه نشست، محمدعلی شعبانی کارگردان مستند، به تشریح فرآیند شکل‌گیری و تولید اثر پرداخت و بیان کرد: شخصیتی مثل آوینی در تاریخ ما کم‌نظیر است.
زمانی که ایده ساخت این مستند مطرح شد، بحث روایت انقلاب میان من، محمدعلی فارسی و چند نفر دیگر دست به دست می‌شد.
اینکه چه کسی این روایت را از نسل دوم روایت‌گران انقلاب بگوید، برایم مهم بود.
با بی‌رحمی تلاش کردم نگاه خودم را شفاف بیان کنم.
در عین حال، علاقه‌ام به موضوع در بخش‌هایی از فیلم پیداست.
حتی در همان سکانس‌های آغازین، پیش از آمدن عنوان فیلم، سعی کردم احترام را حفظ کنم.
اگر جایی ضربه‌ای وارد کرده‌ام، از اطمینان به استحکام آن دیوار بوده.
این مستندساز با اشاره به دیدگاه‌های متناقض درباره شخصیت آوینی افزود: در مسیر تحقیق، با روایت‌هایی عجیب مواجه شدم؛ یکی می‌گفت آوینی در اوین بوده، یکی می‌گفت در سوریه می‌جنگیده!
این اختلاف دیدگاه‌ها برایم جالب بود.
اما رابطه شخصی من با او از مسیر پدرم شکل گرفت.
پدرم که خود مستندساز بود، به دلیل روحیه جوان‌گرایش، ترجیح می‌داد با گروهی از جوانان ۲۲-۲۳ ساله کار کند، نه با حرفه‌ای‌ها.
او به‌دنبال ساختن نیروی جدید بود.
شعبانی درباره شکل‌گیری ایده ساخت مستند توضیح داد: در ابتدا، چون محمدعلی فارسی را به پروژه آورده بودم، پیشنهاد شد فیلم را من بسازم.
آن موقع مستند «سمفونی» را ساخته بودم که سر و صدای زیادی کرده بود.
می‌دانستم ساخت چنین فیلمی می‌تواند معیشتم را به خطر بیندازد؛ اما نترسیدم، حتی اگر به قیمت چند سال ممنوع‌الکاری تمام شود.
وی با اشاره به عدم وجود متن اولیه یا پژوهش مکتوب، توضیح داد: هیچ فیلمنامه یا طرحی از پیش وجود نداشت.
فقط یک ایده بود: ساخت فیلمی درباره «تغییر».
در جلسات ابتدایی، برخی نگران بودند که تصویر کاریکاتوری از آوینی ساخته شود.
۶ ماه وقت گذاشتم تا به روایتی شخصی و مستقل برسم.
فرض را بر این گذاشتم که آوینی را نمی‌شناسم و همه‌چیز را از نو ساختم.
این کارگردان افزود: با دوستانی مانند محمود رحمانی و فرید جلسات متعددی گذاشتیم و به روایتی از سیر دگرگونی آوینی رسیدیم.
در ذهنم همیشه این تصویر بود که شخصیت آوینی شباهتی به متون نیچه، به‌ویژه کتاب «چنین گفت زرتشت» دارد.
فیلم هم از نظر فرم و فضا، شباهت‌هایی با آثار فروغ فرخزاد دارد.
این تحلیل را با خانواده وی هم مطرح کردم.
وی در پایان گفت: فیلم به بخشی می‌رسد که با جریان‌های موسوم به حزب‌اللهی مواجه می‌شود.
آن‌جا برخی گفتند که دیگر نمی‌توان آوینی را در قالب چهره‌هایی مانند شریعتمداری یا ده‌نمکی تعریف کرد.
امروز در فضای مجازی، جسارت بسیار بیشتر از آن سال‌ها است.
اما در زمان ساخت فیلم، چنین مواجهه‌ای واقعاً جسارت می‌خواست.