نباید خلقیات جامعه ایران با معیارهای غیر بومی سنجیده شود
پژوهش "نگاهی به خلقیات ایرانیان" توسط دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی منتشر شد.
پژوهش "نگاهی به خلقیات ایرانیان" توسط دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی منتشر شد.
به گزارش ایسنا، در مقدمه این پژوهش آمده است: ایران، یادآور یکی از تمدن‌های کهن (اما نه کهنه) بشری است که طی قرن‌ها توانسته است تداوم خود را حفظ کند و همچنان بالنده بماند.
انقلاب اسلامی، حرکتی بود برای بازگشت به خویشتن تمدنی ایران؛ در این مسیر، مدتی است که رهبر معظم انقلاب «مدظله العالی» در سخنرانی‌های گوناگون خود به موضوع «خلقیات ایرانیان» پرداخته‌اند.
ایشان دشمن درونی ملت ایران برای «در بلندمدت …سرآمد شدن» را، مواردی چون «تنبلی، نشاط کار نداشتن، ناامیدی، خودخواهی‌های افراطی، بدبین بودن به دیگران، بدبین بودن به آینده، نداشتن اعتماد به خود» دانسته‌اند و از آنها به «خلقیات فاسد» یاد کرده‌اند.
در بخش دیگری از این مقدمه آمده است: برای بررسی خلقیات ایرانیان، می‌توان از منابع متعددی استفاده کرد؛ یکی از این منابع سفرنامه‌های فرنگیان و غربیانی است که در دوره‌های صفویه و قاجار به ایران سفر کرده‌اند.
به دلیل نوع سفر آنان، که به دنبال کسب اطلاعات برای کشورهای خود در جهت مقاصد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بوده‌اند و نیز اینکه، قصد چاپ آن را در ایران نداشته‌اند، کمتر احتمال دروغ در نوشته‌های آنان می‌رود، البته ممکن است از پیچیدگی‌های جامعه ایران سر در نیاورده باشند و داده‌های اشتباهی داشته باشند.
این مقدمه می‌افزاید: در تحقیق حاضر ۴۱ سفرنامه برای بررسی خلقیات مثبت و منفی ایرانیان تحلیل محتوا شدند و در این خلاصه فهرست اولیه‌ای از خلقیات مثبت و منفی بدست آمد.
همچنین باید توجه کرد بنابر کارکرد اساسی سفرنامه نویسی، که برای استفاده سیاسی و اقتصادی است، بخش‌های خاصی از جامعه ایران توسط سیاحان فرنگی رصد شده و از برخی جنبه‌های اساسی غفلت شده است.
در دسته بندی خلقیات ایرانیان در این سفرنامه‌ها باید گفت بیشترین خلقیات منفی مشاهده شده در ایرانیان، خرافه پرستی و تقدیرگرایی (۹۵ مورد)، رفتار تبعیض آمیز با اقلیت‌های مذهبی (۸۵)، فساد و ناکارآمدی حاکمان و کارگزاران حکومتی (۶۳)، ریاکاری و حیله گری (۵۳) و بی عدالتی در رفتار با زنان (۵۱) است.
یکی از محققان در این زمینه می‌گوید: «در صد سال اخیر بیشتر کسانی که درباره مشکلات جامعه سخن گفته و مطالعه کرده‌اند، معمولاً مجموعه علل و عواملی را که باعث این همه مشکلات علمی و مسائل نظری برای جامعه شده است و بیچارگی و بدبختی جامعه ما را فراهم آورده را در سه محور کندوکاو کرده‌اند: کشورهای خارجی، استعمار و انواع و اقسام سلطه‌طلبی‌ها، رژیم سیاسی حاکم و تلقی مردم از دین.
در تمام این نظریات و تبیین‌ها، یک نکته بدیهی است که ایرانیان، خود را موفق و به سامان نمی‌بینند و نتوانسته‌اند مانند موارد گذشته، بر هجوم غرب غلبه کنند.
یکی از محققین علت این امر را در «ناتوانی ساختار سیاسی، فکری و فرهنگی ما برای تطابق با تقاضاهای تجدد» می‌داند و معتقد است «مهمترین چالش هویتی ایرانیان، ارائه قرائتی بومی از تجدد است، به همان گونه که در برابر اسلام، قرائتی بومی ارائه کردند».
(رجایی، ۱۳۸۲: ۱۶۳)
موضوع دیگری که تاکنون در تحقیقات درباره رفتار اجتماعی ایرانیان کمتر مورد اعتنا واقع شده، یکپارچگی آن است؛ پژوهش‌ها و تبیین‌های فراوانی درباره علل پایین بودن میزان عام گرایی، فردگرایی افراطی، عدم مراعات حقوق شهروندی، تخلفات رانندگی، پایین بودن میزان بهره وری، عدم اقبال به تحصیل و … انجام شده است.
منابع بسیاری در دسترس هستند که می‌توان از آنها، اطلاعات مفیدی در باب اخلاق اجتماعی ایرانیان یافت.
بنابر این در طرح حاضر، در مرحله اول تلاش می‌شود تا در وهله اول، ادبیات موجود را مورد بررسی مجدد قرار داد و تمام آنچه از آن قابل استفاده است، استخراج کرد، آنگاه با توجه به یافته‌های این مرحله، و بر اساس نقاط خالی و خلاء های ادبیات موجود، در صورت نیاز، پژوهش‌های جدیدی را طراحی کرد.
در بخش روش شناسی پژوهش "نگاهی به خلقیات ایرانیان" نیز چنین آمده است: برای تدوین متن حاضر و واکاوی نظریات سفرنامه نویسان خارجی در مورد روابط اجتماعی و خلقیات مثبت ایرانیان در ابتدای کار مجموعه ۲۹ سفرنامه از میان سفرنامه‌های سیاحان فرنگی و غربی گردآوری شد.
این آثار که متعلق به اقشار مختلف اجتماعی غرب نظیر جهانگرد، پزشک، سفیر و … است در یک بازة زمانی مقارن با قرن شانزده میلادی تا قرن نوزدهم بوده است که حکومت‌ها صفوی، افشار، زند، قاجار و پهلوی را دربر گرفته است که فهرستی آنها به شرح زیر است.
الئاریوس: سفرنامه آدام الئاریوس بخش ایران (۱۶۳۴)
اوتر: سفرنامه ژان اُوتر در عصر نادرشاه (۱۷۳۴-۱۷۴۳)
بروان: یک سال در میان ایرانیان؛ مطالعاتی در خصوص وضع زندگی و اخلاق و روحیات ایرانیان (۱۸۸۷)
بلوشر: سفرنامه بلوشر (اوایل سلطنت رضاشاه)
بنجامین: ایران و ایرانیان (۱۸۸۳)
بی من: زبان، منزلت و قدرت در ایران (اوایل ۱۹۷۰)
پولاک: سفرنامه پولاک؛ ایران و ایرانیان (۱۸۵۱)
دالمانی: از خراسان تا بختیاری (دوره قاجار)
دروویل: سفر در ایران (۱۸۱۲)
دلاواله: سفرنامه پیتر دلاواله (۱۶۱۷)
دوراند: سفرنامه دوراند (۱۸۹۴-۱۹۰۰)
دوکوتز بوئه: مسافرت به ایران دوران فتحعلی شاه قاجار (۱۸۱۷)
دیولافوا: مسافرت دیولافوا در ایران و شوش و کلده (۱۸۸۱)
ریچاردز: سفرنامه فرد ریچاردز (۱۹۲۴)
سانسون: سفر نامه سانسون (۱۶۳۸)
سایکس: سفر نامه سایکس یا ده هزار میل در ایران (۱۸۹۳-۱۹۰۲)
سرنا: مردم و دیدنی‌های ایران (۱۸۷۷)
سولتیکف: سفر به ایران (۱۸۲۸)
شاردن: برگزیده سفرنامه شاردن (سفر به ایران در ۱۶۶۵ و ۱۶۷۳)
شرلی: سفرنامه برادران شرلی (دوران شاه عباس)
شوستر: اختناق ایران (۱۹۱۱)
شیل: خاطرات لیدی شیل (اوایل سلطنت ناصرالیدن شاه)
فوربز-لیث: سفرنامه فرانسیس فوربز- لیث (۱۸۸۸)
فیگوئروا: سفرنامه دن گارسیا د سیلوا فیگوئروا (۱۶۱۴-۱۶۲۴)
کمپفر: سفرنامه کمپفر (۱۸۶۳)
گروته: سفرنامه گروته (۱۹۰۷)
موریه: سرگذشت حاجی بابا اصفهانی (۱۸۰۸-۱۸۰۹)
وامبری: زندگی و سفرهای وامبری شامل سیاحت درویش دروغین (۱۸۶۲-۱۸۶۴)
ییت: سفرنامه خراسان و سیستان؛ شرح سفر کلنل ییت به ایران و افغانستان در روزگار ناصر الدین شاه (۱۸۹۳)
محقق در این زمینه افزوده است: در انتخاب سفرنامه‌ها به چند نکته توجه شده است.
اول اینکه هیچ بازه زمانی در تاریخ معاصر ایران از سفرنامه تهی نباشد و دیگر آنکه سفرنامه‌ها با توجه به اهداف مختلف حضور سفرنامه نویسان در ایران برگزیده شود و اقشار مختلف آنها مد نظر قرار گیرد و از این رو در انتخاب سفرنامه‌ها، شغل، طبقه، جنسیت و بالاخره ملیت سفرنامه نویس مد نظر قرار گرفته است.
پس از انتخاب سفرنامه‌ها و در عین حال توجه به نکات مذکور، مجموعه گردآوری شده، توسط تیم پژوهش (دانشجویان درس مبانی تاریخ اجتماعی ایران، نیمسال دوم ۱۳۸۶-۱۳۸۷ دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران) به دقت مورد مطالعه قرار گرفت و برای هر سفرنامه بطور جداگانه مقاله‌ای علمی پژوهشی تألیف شد.
برای نگارش این مقاله از پژوهشگران خواسته شد تا در ابتدای کار معرفی کوتاهی از سفرنامه‌های مورد مطالعه شأن مشتمل بر معرفی سفرنامه، سفرنامه نویس (شغل، ملیت، جنسیت، هدف از مسافرت به ایران، تقارن زمانی با حکومت وقت ایران و نظیر چنین اطلاعاتی) ارائه کنند و در ضمن هدف خود را از نگارش تحقیق معین سازند.
سپس دستاورد مطالعه سفرنامه‌هایشان را بر حسب هدف تحقیق یعنی برجسته نمایی خلقیات مثبت ایرانیان تنظیم کنند و در این میان نظرات شخصی خود را از بروز و حضور هر صفت مثبت در ایران گذشته و حال بیان دارند و بدین ترتیب هر پژوهشگر موظف شد تا با معرفی هر صفت نیک ایرانی و تبدیل آن به یک عنوان در نگارش مقاله، مصادیق اشاره شده توسط سفرنامه نویسان را از متن کتاب‌ها خارج و با اشاره به صفحه استخراج، آنها را در ادامه عنوان‌ها به نگارش درآورد و در نهایت با قضاوت درباره دیدگاه نویسنده کتاب و رأی دادن به اثر درجة واقع گرایی او در انعکاس خلقیات مثبت و نیک ایرانی، نتیجه گیری خود را ارائه کند.
برای طبقه بندی صفات بر اساس یک معیار استاندارد از طبقه بندی صفات شوارتز استفاده شد.
طبقه بندی که معرف اصلی ترین ارزش‌های انسانی است که بشر با آن سرو کار دارد.
فهرست این ارزش‌ها که مبنای نظری تقسیم بندی داده‌ها در این تحقیق است به شرح زیر ارائه می‌شود:
۱) برابری (فرصت‌های برابر برای همه)
۲) هماهنگی درونی (آرامش داشتن)
۳) قدرت اجتماعی (کنترل اجتماعی و تسلط بر دیگران)
۴) لذت (ارضای تمایلات)
۵) آزادی (آزادی در اندیشه و عمل)
۶) زندگی هنری داشتن (تأکید بر موضوعات معنوی به جای موضوعات مادی)
۷) احساس تعلق داشتن (احساس اینکه دیگران به من اهمیت می‌دهند)
۸) نظم اجتماعی (وجود ثبات در جامعه)
۹) زندگی هیجان انگیز داشتن (داشتن تجربه‌های مهیج)
۱۰) معناداری زندگی (هدف داشتن در زندگی)
۱۱) مؤدب بودن (احترام به دیگران، حسن رفتار)
۱۲) ثروت (دارایی‌های مادی، پول)
۱۳) امنیت ملی (حفظ کشورم در برابر دشمنان)
۱۴) احترام به خویش (باور داشتن ارزش خود)
۱۵) جبران لطف دیگران (پرهیز از مدیون بودن)
۱۶) خلاقیت (بی همتا بودن، تخیل)
۱۷) صلح در دنیا (فقدان جنگ و درگیری)
۱۸) احترام به سنت (حفظ رسوم محترم گذشته)
۱۹) عشق عاقلانه (صمیمیت عمیق عاطفی و معنوی)
۲۰) خویشتن داری (مهار خود، مقاومت در برابر وسوسه)
۲۱) حریم شخصی (حق داشتن یک قلمروی شخصی)
۲۲) امنیت خانواده (امنیت برای عزیزان)
۲۳) وجهه اجتماعی (احترام، تأیید شدن از سوی دیگران)
۲۴) وحدت با طبیعت (سازگاری با طبیعت)
۲۵) زندگی متنوع (پر از چالش، تازگی و تغییر)
۲۶) دانایی (درک عقلانی زندگی)
۲۷) اقتدار (حق رهبری کردن و دستور دادن)
۲۸) دوستی حقیقی
۲۹) دوستان نزدیک (پشتیبان)
۳۰) عدالت اجتماعی (اصلاح بی عدالتی، کمک به ضعفا)
۳۱) مستقل (متکی به خود، خودکفا)
۳۲) میانه رو (احتراز از اعمال و احساسات افراطی)
۳۳) وفادار (وفادار به دوستان یا گروه)
۳۴) بلند همت (سخت کوش، بلند پرواز)
۳۵) آزاد اندیش (تحمل کننده فکرها و باورهای متفاوت)
۳۶) متواضع (فروتن، خود کوچک بین)
۳۷) متهور (ماجراجو و خطرپذیر)
۳۸) حفظ محیط زیست (نگهداری از طبیعت)
۳۹) با نفوذ (روی افراد و وقایع تأثیر گذار بودن)
۴۰) گرامی داشتن والدین کهنسال (احترام گذاردن)
۴۱) اهداف را خود انتخاب کردن (برگزیدن منظورهای خویش)
۴۲) سالم (از نظر جسمی و روانی بیمار نبودن)
۴۳) توانا (با کفایت، مؤثر، کارآمد)
۴۴) پذیرفتن سهم خویش در زندگی (تسلیم شرایط زندگی شدن)
۴۵) صادق (اصیل و صمیمی)
۴۶) حفظ وجهه خودم در میان جمع (حفظ چهره خودم)
۴۷) حرف شنو (وظیفه شناس، عمل کننده به تعهدات خود)
۴۸) باهوش (منطقی و متفکر)
۴۹) مدد کار (تلاش برای سعادت دیگران)
۵۰) لذت بردن از زندگی (لذت بردن از غذا، مسائل جنسی و غیره)
۵۱) مذهبی (معتقد به باورهای دینی)
۵۲) مسئول (قابل اعتماد، قابل اتکا)
۵۳) کنجکاو (علاقه مند به همه چیز، جستجوگر)
۵۴) بخشنده (مایل به بخشیدن به دیگران)
۵۵) موفق (دستیابی به اهداف)
۵۶) تمیز (مرتب و نظیف)
۵۷) افراط در لذت جویی (انجام کارهای لذت بخش)
با توجه به طبقه بندی شوارتز و انطباق آن با صفات نیکو و مثبت، هر صفت استخراج شده از متن سفرنامه‌ها معادل یک ارزش از ارزش‌های شوارتز فرض شد و در زیر مجموعه آن قرار گرفت؛ سپس با ارائه تعریف و عملیاتی کردن هر یک از ارزش‌های شوارتز، کلیه صفات مثبت ذکر شده در سفرنامه‌ها طبقه بندی و با ذکر مصادیق استخراج شده از متن ارائه شد.
در بخش مربوط به طبقه بندی روابط اجتماعی و خلقیات مثبت ایرانیان در سفرنامه‌های فرنگیان به ایران آمده است:
آزاد اندیش: تحمل کننده فکرها و باورهای متفاوت
تسامح مذهبی
تعصب گریزی
آزادی: آزادی در اندیشه و عمل
آزادی بیان
روابط آزاد دختر و پسر
احترام به خویش (باور داشتن ارزش خود)
غرور و اعتماد به نفس
احترام به سنت (حفظ رسوم محترم گذشته)
بزرگداشت اعیاد مذهبی و ملی
بزرگداشت محرم و صفر
پاسداشت شعر و زبان فارسی
پایبندی به آداب و رسوم
حفظ اصالت
امنیت ملی (حفظ کشورم در برابر دشمنان)
استقامت و وطن پرستی
با نفوذ (روی افراد و وقایع تأثیر گذار بودن)
قضاوت ریش سفیدان
نفوذ روحانیون
باهوش (منطقی و متفکر)
زرنگ
هوشمند
بخشنده (مایل به بخشیدن به دیگران)
انفاق
سخاوت
مهمان نوازی
وقف
برابری (فرصت‌های برابر برای همه)
رعایت حقوق زنان
رعیت پروری
بلند همت (سخت کوش، بلند پرواز)
روحیه اصلاح طلبی
سحر خیزی
سخت کوش
پذیرفتن سهم خویش در زندگی (تسلیم شرایط زندگی شدن)
صبر
رضایت به شرایط زندگی
تمیز (مرتب و نظیف)
نظافت
توانا (با کفایت، مؤثر، کارآمد)
با استعداد
خویشتن داری (مهار خود، مقاومت در برابر وسوسه)
عفاف و نجابت
دانایی (درک عقلانی زندگی)
باسواد، مطلع و فهیم
سیاس
عاقبت اندیش
علم دوستی
زندگی هنری داشتن (تأکید بر موضوعات معنوی به جای موضوعات مادی)
هنرمند و هنر دوست
صادق (اصیل و صمیمی)
صدیق
صلح در دنیا (فقدان جنگ و درگیری)
صلح طلب
عدالت اجتماعی (اصلاح بی عدالتی، کمک به ضعفا)
عادل
عشق عاقلانه (صمیمیت عمیق عاطفی و معنوی)
مهربان
لذت بردن از زندگی (لذت بردن از غذا، مسائل جنسی و غیره)
شاد و سرزنده
متواضع (فروتن، خود کوچک بین)
تواضع
مؤدب بودن (احترام به دیگران، حسن رفتار)
احترام به خارجی‌ها
ادب
لطیف طبع و خوش مشرب
متهور (ماجراجو و خطرپذیر)
رشادت و شجاعت
مذهبی (معتقد به باورهای دینی)
اهمیت دادن به زیارت
پایبند نماز
دیندار
مسئول (قابل اعتماد، قابل اتکا)
امین
تعهد و وفای به عهد
میانه رو (احتراز از اعمال و احساسات افراطی)
ساده زیستی
نظم اجتماعی (وجود ثبات در جامعه)
امنیت
وحدت با طبیعت (سازگاری با طبیعت)
علاقه به گل و گیاه
در مورد صحت و اعتبار کتاب پژوهشگران و سفرنامه‌نویسان، یکی از محققان معتقد است: «تعریف‌های این پژوهشگران خارجی چه آنهایی که صرفاً علمی و چه آنهایی که نظری یا اینکه گزارش‌های جاسوسی باشد، تمامی به اغلب احتمال درست و تقریباً بی‌غرضانه است؛ زیرا این کتاب‌ها را برای ما ننوشته‌اند تا خواسته باشند در آنها حقایق را وارونه جلوه دهند.
ممکن است آنان در برداشت اشتباه‌هایی داشته باشند اما در گزارش خود مطابق روش تحقیق نه می‌توانستند گزارش دروغ جا بزنند و نه اعمال غرض کنند.» (انصاف پور، ۱۳۶۳: ۱۸)
در این پژوهش و در مورد " اخلاق اجتماعی ایرانیان" آمده است: در سال‌های اخیر این موضوع توسط رهبر معظم انقلاب» مدظله العالی» مورد توجه قرار گرفته و ایشان در برخی سخنان خود مهمترین مشکلات درونی ایرانیان را، «تنبلی، نشاط کار نداشتن، ناامیدی، خودخواهی‌های افراطی، بدبین بودن به دیگران، بدبین بودن به آینده، نداشتن اعتماد به خود» دانسته‌اند.
اما در مورد مساله اخلاق اجتماعی ایرانیان نیز، توجه جامع به مساله ضرورت اساسی دارد به عبارت دیگر اینکه مسائل مرتبط با اخلاق اجتماعی ایرانیان، موضوعی نیست که به تازگی و در دهه‌های اخیر حادث شده باشد، بلکه موضوعی است که به شهادت متون موجود، حداقل از انتهای دوره قاجار و دوران مشروطیت سابقه دارد.
به علاوه برخی دیگر از خصایص رفتاری ایرانیان، سابقه‌ای بس طولانی‌تر از آن دارد.
لذا در پژوهشی از این دست، متون تاریخی، اطلاعات ارزشمندی در اختیار قرار می‌دهند و می‌توان این اطلاعات را نیز در کنار داده‌های پژوهشی موجود تحلیل کرد.
به علاوه، در دوران معاصر، نقطه عطف خاصی مشاهده نمی‌شود تا در آن، اخلاق «اجتماعی» ایرانیان تغییر معناداری کرده باشد بر همین اساس در این موضوع خاص، می‌توان به داده‌های تاریخی موجود هم تکیه کرد و از آن بهره برد.
به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقاب فرهنگی، پژوهشگر در جای دیگری می‌افزاید: طرح حاضر با هدف نگاهی «یکپارچه» به موضوع اخلاق اجتماعی ایرانیان و نقایص آن، تهیه شده است و تلاش دارد تا اولاً: نگاه جامعی به متون، تحقیقات و پژوهش‌های موجود در ایران داشته باشد، ثانیاً: بتواند مساله را در حد امکان، بخوبی تعریف کرده و آن را در جایگاه خود قرار دهد و ثالثاً: در مراحل بعدی بتواند نظریه‌ای در باب اخلاق اجتماعی ایرانیان ارائه کند و بر این اساس، راه‌هایی برای کاهش و تخفیف خصایص منفی ایرانیان پیشنهاد کند.
مرحله اول، استخراج و طبقه بندی ادبیات موجود است.
منابع بسیاری در دسترس هستند که می‌توان از آنها، اطلاعات مفیدی در باب اخلاق اجتماعی ایرانیان یافت؛ بنابر این در طرح حاضر، در مرحله اول تلاش می‌شود تا در وهله اول، ادبیات موجود را مورد بررسی مجدد قرار داد و تمام آنچه از آن قابل استفاده است، استخراج کرد، آنگاه با توجه به یافته‌های این مرحله، و بر اساس نقاط خالی و خلاء های ادبیات موجود، در صورت نیاز، پژوهش‌های جدیدی را طراحی کرد.
ادبیات موجود در باب ضعف در اخلاق اجتماعی ایرانیان فراوان است و در این باره، علاوه بر تحقیقات و نظریات جدید، می‌توان به تمام ادبیاتی که (حداقل) از زمان قاجاریه به بعد در موجود بوده، رجوع کرد.
دو منبع موجود در این باب که در این مرحله از طرح استفاده می‌شود.
در بخش نتیجه گیری هم نتایج به شرح ذیل دسته بندی شده‌اند:
اخلاق نوعی هنر زیستن است، ابزاری است برای رسیدن به هدف غایی و ما همیشه در پی دست یافتن به خوشبختی از خلال احترام گذاشتن و رعایت اصول اخلاقی هستیم پس باید سعی کنیم که خلقیات پسندیده را در خود تقویت کنیم و از این طریق به آن سعادت نائل شویم.
البته این نکته نیز لازم به ذکر است که نباید تصور شود ایرانیان دچار مشکل جدی هستند یا عقب مانده هستند یا آنها را با معیارهای جامعه غربی اندازه گیری و ارزیابی کنیم.
انتهای پیام