اشراف دقیق به شرایط، پیش‌نیاز مدیریت منابع آب زنجان - تسنیم
پیس نیاز مدیریت بخردانه منابع آب، ارزیابی درست از شرایط منابع آبی از سطح ملی به منطقه ای و از سطح منطقه ای به استانی و نهایتا استانهای همجوار لست.
به گزارش خبرگزاری تسنیم در زنجان، مسعود ساعت‌ساز عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پایه زنجان در یادداشتی درباره چالش‌های مدیریت منابع آبی زنجان پرداخت.
متن این یادداشت به شرح ذیل است:
در حالیکه ایرانیان پیشینه‌ای پرافتخار در زمینه مدیریت منابع آب داشته‌اند، در دنیای امروز، صنعتی‌شدن جامعه، تغییر الگوی زندگی، گسترش بی‌رویه شهرنشینی، توزیع ناهمگون در جغرافیای جمعیت و تغییرات اقلیمی، در کنار بهره‌وری پائین در برداشت، مصرف و ذخیره آب، منابع آبی کشور را دستخوش دگرگونی‌های فراوان کرده است و استان زنجان، خارج از این روند نیست.
پیوند خوردن چالش‌های وابسته به منابع آب با مقوله‌های اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و محیط‌زیستی، بر اهمیت شناسایی، ارزیابی و از میان برداشتن یا کاهش اثرات این مشکلات تأکید دارد.
استان زنجان، با جمعیتی نزدیک به 1/3 میلیون نفر و گستره‌ای برابر با 21 هزار کیلومترمربع، یکی از استانهای سرد و خشک تا نیمه خشک ایران است.
از دیدگاه اقلیمی، با وجود خشکی هوا و نرخ بالای تبخیر آب در استان، میانگین بارندگی بین 200 تا 300 میلی‌متر در سال (یک سوم تا یک چهارم میانگین جهانی) در نوسان است.
افزون بر نرخ بالای تبخیر و پائین بودن نرخ بارش، توزیع ناهمگون بارش در زمان و مکان و رخداد خشک‌سالی توانسته تأثیر فراوان بر منابع آب استان داشته باشد.
با افزایش رخداد خشکسالی‌های کوتاه مدت و بلندمدت در کشور، پایش منطقه‌ای شدت، وسعت و تداوم خشک‌سالی در استان و تأثیر این خشکسالی‌ها بر بیلان منابع آب همواره باید مورد توجه باشد، به‌ویژه در سال‌های اخیر که پدیده گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی، به‌شدت آب و هوای کره زمین را تحت تاثیر خود قرار داده است.
بسیاری از رودخانه‌های زنجان فصلی هستند
یکی از چالش‌های استان در زمینه منابع آب این است که به سبب جایگاه جغرافیایی، شرایط زمین‌شناسی و الگوی اقلیمی استان زنجان، منابع آب سطحی در زنجان اندک بوده و بسیاری از رودخانه و نهرها، فصلی یا با دبی متغیر هستند.
از رودهای مهم استان می‌توان به رودخانه قزل‌اوزن، زنجان‌رود (زنجان‌چای)، شورکات (رود کبیر یا ابهررود)، سجاس‌رود (سجاس‌چای)، خره‌چای (خره‌رود) و ایجرود اشاره کرد.
در این میان، نزدیک به دو سوم از گستره استان در حوضه آبریز قزل اوزن و یک سوم باقیمانده در حوزه رودخانه‌های دیگر است که نشان از توزیع ناهمگون منابع آب سطحی در استان زنجان دارد.
هر چند منابع آب سطحی در استان زنجان، گسترش جغرافیایی اندک دارند ولی، چالش اصلی در بهره‌برداری از آب منابع سطحی، نبود سامانه‌های انتقال به مناطق دور دست رودخانه و سامانه‌های ذخیره آب است.
در این حالت، بیشترین مصرف آب رودخانه‌ها و سر شاخه‌های اصلی آن‌ها، تنها در نزدیکی کرانه رودخانه‌ها دیده می‌شود.
از سوی دیگر، حجم بالایی از منابع آب سطحی (همانند آب ذخیره‌شده در دریاچه سدها)، به سبب تبخیر، از دسترس خارج شده و گاه، از ارتفاعات، به‌صورت رخداد سیلاب رها شده و خسارات فراوان وارد می‌نماید.
تأثیر خوب آبخوان‌ها
با نگرش به شرایط اقلیمی و زمین‌ریخت‌شناسی، اجرای طرح‌های مهار و هدایت سیلاب و تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها بایسته است.
آبخوان‌های آزاد آبرفتی از کلیدی‌ترین منابع تامین آب در استان زنجان هستند.
این آبخوان‌ها، دربرگیرنده آبخوان زنجان (1667 کیلومترمربع)، سوجاس (1298 کیلومترمربع)، زرین‌آباد و گل‌تپه (1650 کیلومترمربع)، ابهر (1300 کیلومترمربع) و قیدار (1354 کیلومترمربع) هستند.
همگی این آبخوان‌ها در شرایط ناپایدار بسر برده و دارای بیلان منفی هستند.
در میانگین، مجموع مصرف سالانه آب سطحی و زیرزمینی در استان زنجان، نزدیک به 1/7 میلیون مترمکعب بوده که نزدیک به 70٪ آب مصرفی از منابع آب زیرزمینی فراهم شده است که بیشتر این برداشت وابسته به بخش کشاورزی است.
با چنین سطح وابستگی به منابع آب زیرزمینی، آبخوان‌های استان زنجان، با کسر حجمی برابر با بیش از 88 میلیون متر مکعب روبرو بوده و در میانگین سالانه، افت بیش از 0/5 متری در تراز ایستابی آبخوان‌ها را تجربه می‌کنند.
در این زمینه، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، می‌تواند سبب بروز چالش‌های زیادی هم‌چون خشک‌شدن یا کاهش دبی چاه‌ها، کاهش ارتباط هیدرولیکی بین رودخانه و آبخوان، افزایش هزینه برداشت آب، زوال کیفیت آب، شوری خاک، کاهش توان باروری و محصول‌دهی گیاهان، فرسایش خاک و فرونشست زمین شود که بایسته است این چالش‌ها، شناسایی، پایش و چاره اندیشی شود.
در میان گام‌های برداشت‌شده برای کاهش استخراج آب از آبخوان‌های آزاد، در سال‌های اخیر، مدیران صنعت آب، شناسایی آبخوان‌های تحت‌فشار را در دستور کار خود قرار داده و تلاش‌هایی برای بهره‌برداری از منابع آب تحت فشار انجام پذیرفته است.
به هر روی باید توجه داشت که آبخوان‌های تحت فشار، در برابر فرایند فرونشست زمین، ده‌ها برابر آبخوان‌های آزاد آسیب‌پذیر هستند.
از این رو، به نظر می‌رسد تلاش برای مدیریت مصرف آب در استان، بیش از سرمایه‌گذاری در بخش عرضه آب جوابگو خواهد بود.
از دیدگاه اقتصادی، استان زنجان، به سبب داشتن خاک حاصلخیر، قطب کشاورزی و به سبب داشتن کانسارهای فلزی و غیرفلزی، خطوط انتقال انرژی، بهره‌مندی از شبکه ترابری ریلی و جاده‌ای، نزدیکی به بازارهای داخلی و بین‌المللی و همچنین محدودیت‌های زیست‌محیطی برای توسعه صنایع در استانهای همجوار مانند تهران، البرز و قزوین، قطب کلیدی صنعت و معدن کشور به شمار می‌رود.
یکی از ویژگی‌های برجسته استان زنجان، تمرکز بر فعالیت‌های فرآوری فلزات سنگین است.
در استان زنجان، معدن بزرگ انگوران، چندین شهرک بزرگ صنعتی، ده‌ها شرکت فرآوری سرب و روی و صدها کارگاه پرداخت مس، روی، برنز و قلع وجود دارد؛ با وجود سازوکارهای پیشگیرانه، فعالیت‌های این شرکت می‌تواند سبب ورود فلزات سنگین، با ظرفیت آلایندگی کم تا زیاد، به سامانه‌های آبی شود.
در این بین، نقش عناصری همانند سرب، جیوه، روی، کادمیوم در ایجاد آلایندگی زیاد است.
ورود هر یک از آلاینده‌ها به سامانه‌های آبی، از روی کنش‌های زمین‌نهاد (هوازدگی، رواناب، درز، گسله و شکستگی‌ها، نشت بسبب نفوذ آب‌های سطحی یا ذوب برف) یا انسان‌نهاد (انباشت کنترل‌نشده باطله‌ها و پسماندهای صنعتی)، می‌تواند برای پایداری منابع آب استان خطرآفرین باشد.
کوتاه سخن؛ اقلیم خشک و کمبود و توزیع ناهمگون منابع آب، رشد فرهنگ شهرنشینی و تغییر الگوی مصرف، همگام با تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین، بهره‌وری پایین در زمینه برداشت، توزیع و مصرف آب هشدار دهنده بود و می‌تواند منجر به بروز تنش آبی و در پایان تبدیل به بحران آبی، بویژه در مراکز جمعیتی استان مانند زنجان، ابهر، خرمدره و سلطانیه شود.
به هر روی، دامنه این بحران‌ها محدود نبوده و توسعه اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، فرهنگی و زیست‌محیطی استان را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
از این رو، مدیریت یکپارچه منابع آب اهمیت فراوان دارد و باید توجه داشت در مدیریت یکپارچه منابع آب، هماهنگی بین همگی شرکت‌ها، ادارات، نهادها، مراکز آموزشی و سازمان‌های مردم نهاد ضروری است.
آشکار است که پیش‌نیاز مدیریت بخردانه منابع آب، ارزیابی درست از شرایط منابع آب از سطح محلی به منطقه‌ای و سپس از سطح منطقه‌ای به استانی و در نهایت در سطح استانهای همجوار است.
در این زمینه، ساماندهی یافته‌های پژوهش‌های در حال اجرا و اجرا شده به‌وسیله نهادهای گوناگون اهمیت ویژه دارد.
از سویی، افزایش سطح دانش و مشارکت مردم در مدیریت منابع آب می‌تواند جایگاه کلیدی در ایجاد پایداری زیست‌محیطی منابع آب استان داشته باشد.
انتهای پیام/