زن وجود ندارد؟/ روایت پاسخ اسلام و غرب به پرسش روانکاوی مدرن از زن- اخبار دین ، قرآن و اندیشه - اخبار فرهنگی تسنیم

خبرگزارش تسنیم- جعفرعلیان نژادی؛ دانش آموخته علوم سیاسی:
شاید کمتر کسی باشد که تصدیق نکند، "گشت ارشاد" موضوعی است که این روزها بیشترین آماج نقد، حمله و تخریب را به خود اختصاص داده است.
تصاویر و ویدئوهایی از برخوردهای ماموران گشت ارشاد، در فاصله ای اندک با سرعت بسیار زیاد در میان مردم دست به دست می شود.
سمت و سوی نقدها بلافاصله از تقبیح برخورد اشتباه ماموران، متوجه خطا دانستن سیاست الزام به حجاب توسط حاکمیت شده و سپس موضوع نقد "حجاب اجباری" مبدل به سوژه اصلی گفتارهای حقیقی و مجازی می شود.
بعد از این، عمده مباحث به قانونی یا شرعی بودن موضوع حجاب ربط پیدا می کند.
عده ای قانون حجاب را دلیل الزامی بودن رعایت آن می دانند، عده ای دیگر واجب بودن حجاب را دلیل الزامی بودن آن می دانند.
برخی نیز واجب بودن حجاب را امری شخصی تلقی کرده و قانونی شدن حجاب را یک سیاست تحمیلی بی مبنا، تحلیل می کنند.
این عده حجاب داشتن یا نداشتن را امری اختیاری دانسته و قائل به آزادی انتخاب هستند.
در ادامه مسیر سوال ها متوجه اصل حجاب می شود.
اینکه اساسا حجاب امری موافق طبع آدمی است یا مخالف آن.
به بیان دیگر حجاب امری طبیعی است یا غیرطبیعی.
اگر امری غیرطبیعی باشد، معلوم است تحمیل دین یا حکومت است، یا اگرهم تحمیل دین یا حکومت نباشد، یا تفسیر اشتباهی است که مفسرین از آن کرده اند، یا سیاست جعلی است که حاکمان پیشه کرده اند.
به هر حال اگر حجاب امری غیرطبیعی بوده و مخالف طبع انسان، به طریق اولی هم الزام آن توسط حاکمیت و هم انتخاب آن توسط افراد، اشتباه است.
و چه بسا مبادرت به داشتن حجاب، منجر به آسیب های روحی و روانی شود.
در مقابل اگر حجاب امری موافق طبع انسان باشد، نداشتن حجاب، چه اجباری، چه انتخابی، آسیب هایی را به روح و روان انسان وارد می آورد.
فارغ از این مشاجرات و مباحثات درست و غلط، نگارنده قصد دارد از زاویه ای دیگر موضوع حجاب را بررسی کند.
«زن وجود ندارد»، اگر چنین است، بنابراین «چیزی به نام رابطه جنسی در کار نیست».
این آموزه یکی از تعالیم مشهور روانکاوی مدرن و به طورمشخص ژاک لاکان، مهم ترین شاگرد فروید است.
در وهله اول شاید این گمان ایجاد شود، منظور لاکان، انکار تفاوت های بیولوژیکی و به تبع آن عدم امکان رابطه بیولوژیکی بین زن و مرد باشد.
اما مساله چیز دیگری است.
نگارنده قصد دارد ببیند منظور ژاک لاکان از این گزاره های نامانوس چیست.
این آموزه مشهور، فهم مشهور و متعارفی نیز ایجاد کرده، که بر اساس آن انکار تفاوت بین زن و مرد، بدیهی تلقی شده است.
یعنی فهم متعارف و دم دستی این آموزه، منجر به طبیعی سازی عدم تفاوت بین زن و مرد شده است.
به این ترتیب اگر تفاوتی در جنسیت زنانه و مردانه وجود نداشته باشد، زن و مرد لازم نیست در ارتباطات ما بین خود، ملاحظه تفاوت را داشته باشند.
مثلا لازم نیست، زن تفاوتهای خود را پنهان سازد.
چه بسا به دلیل همین عدم تفاوت، زن و مرد حاضر باشد تفاوت های ظاهریشان را آشکارتر سازند.
به هرحال، به نظر می رسد با فهم منظور واقعی لاکان، معلوم شود، معنای این گزاره مشهور و نامانوس چیست.
شاید پس از فهم معنای واقعی، همین فهم متعارف و دم دستی نیز زیر سوال برود.
برای این کار لازم است ابتدا، چند مفهوم پایه ای و اولیه روانکاوی لاکان را با ذکر یک مثال روشن سازیم.
وقتی مادری به طفلش شیر می دهد، شیر مظهر عشق او به فرزند می شود.
با این مثال می خواهیم فرق بین "نیاز"، "طلب" و "میل" را معلوم سازیم.
طفل شیرخواره، گرسنه شده و "نیاز" به شیر پیدا می کند، با گریه کردن از مادر شیر را "طلب" می کند.
مادر منظور کودک از گریه را متوجه می شود.
درواقع با شیر دادن به کودک، بر طلب شیر کودک صحه می گذارد.
در هنگام طلب شیر توسط طفل، میل کودک ظاهر می شود.
میل چیزی بیشتر از رفع نیاز طفل است.
مثلا شیردادن مظهر عشق مادر به فرزند می شود.
در واقع ارزش مصرف شیر، هنگام طلب آن از مادر، تبدیل به ارزش مبادله می شود.
یعنی تبدیل به چیزی برای تبادل بین کودک و مادر.
ارزش مبادله سیری ناپذیر است.
به این ترتیب بر خلاف رفع نیاز گرسنگی، میل هیچ گاه کامل ارضاء نمی شود.
مثال عذاب تانتالوس در این جا به ما کمک می کند.
تانتالوس یکی از اساطیر یونانی است که تاوان حرص و طمع سیری ناپذیر خویش در راه ارزش مبادله، را می دهد.
یعنی هر لحظه که چیزی را به کف می آورد، ارزش مصرف خود را از دست می دهد و بدل به تجسم بی مصرف و ناب ارزش مبادله می شود.
به صورت نمادین، لحظه ای که او غذا را به دندان می گیرد، غذا به صورت طلا در می آید.
یعنی چیزی خوردنی، بدل به چیزی دارای ارزش مبادله می شود.
حرص او اما برای خوردن فرو نمی نشیند، می خواهد چیزی دیگر برگیرد اما در همان لحظه آن چیز نیز تبدیل به طلا می شود.
بنابراین میل هیچگاه فرو نمی نشیند، بلکه یا افزایش می یابد یا از طلبی به طلبی دیگر میل می کند.
پس از دانستن معنای میل سیری ناپذیر، اکنون وقت آن رسیده است، ببینیم آیا اساسا بر این مبنا، میلی بین زن و مرد وجود دارد یا خیر.
به عبارت دیگر می خواهیم بدانیم آیا با وجود انکار جنسیت زنانه در آموزه های روانکاوی لاکان، چیزی دیگری وجود دارد که موجب تمایل مرد به زن یا زن به مرد شود؟
پاسخ به این سوال راحت نیست، بگذارید از خود لاکان بپرسیم.
اگر مردی "نیاز" بیولوژیکی به برقراری رابطه با زنی پیدا کرد و و از زن "طلب" رابطه کرد، آیا با برقرای این رابطه "میلش" فروکش می کند؟
طبیعی است که خیر.
چون دانستیم که میل یا افزایش می یابد یا از طلبی به طلبی دیگر منجر می شود.
اگر اینگونه باشد، همه مردها برای ارضای میل خود، مدام باید در طلب زن های دیگر باشند.
طبیعی است که اینگونه نظم و انتظام اجتماع به هم می ریزد.
بنابراین قانون یا قراردادی لازم است.
این قانون یا باید مطابق میل انسان باشد، یا مطابق نیاز وی.
یعنی قانون یا باید مدافع آزادی میل باشد یا مدافع آزادی نیاز.
اکنون متوجه می شویم، چرا لاکان به ما گفته بود، "زن وجود ندارد" و بنابراین "چیزی به نام رابطه جنسی در کار نیست".
همانطور که گفته شد مساله لاکان انکار جنسیت بیولوژیکی زنانه یا نادیده گرفتن نیاز جنسی نیست.
در واقع مساله لاکان، تحدید میل جنسی است.
میلی که به زعم وی سیری ناپذیر است.
لاکان به دنبال شناسایی میل دیگری بود که بتواند جای میل جنسی را بگیرد.
به زعم وی فرهنگ می توانست خالق میل دیگری قوی تر از میل جنسی باشد، اما از آنجا که تغییر فرهنگی نیاز به یک عامل تغییر داشت، تمرکزش را روی شناسایی این عامل تغییر متمرکز کرد.
لاکان در نهایت به این جمع بندی رسید که عامل تغییر فرهنگی کسی نیست جز "زن".
یعنی همان چیزی که خود متعلق میل جنسی است، باید علیه میل جنسی بشورد.
یعنی جنسیت زنانه را انکار کند.
چگونه؟
با انکار تفاوت بین خود و مرد.
بنابراین زن وجود ندارد به این معنا است که زن نباید فقط متعلق میل جنسی باشد.
چیزی به اسم رابطه جنسی وجود ندارد نیز به معنای این است که رابطه نباید صرفا مبتنی بر میل جنسی باشد.
فرض کنیم این آموزه روانکاوی مدرن صحیح باشد، ببنیم نشو و نمای این آموزه در دو اندیشه غربی و اسلامی چگونه است.
فرهنگ غربی، با انکار تفاوت بین زن و مرد، نمای برهنگی به خود گرفت.
یعنی مشابهت زنان به مردان.
در دنیای غرب برای نقش آفرینی زن در تغییر فرهنگی، میل جنسی مردان نادیده گرفته شد.
یعنی آنها امیدوار بودند، زن وقتی می تواند علیه فرهنگ موجود بشورد، که با آزادی پوشش، تعاریف مردانه میل جنسی را تغییر دهد.
با این اندیشه، درعمل زن عامل تغییر فرهنگی شد، البته نه با تحدید یا کنترل میل جنسی، بلکه با تحریک و تهییج میل جنسی.
فرهنگ غربی موفق شد، با عاملیت زن، تغییر فرهنگی را نه فقط در جامعه خود بلکه در جوامع دیگر موجب شود.
آموزه های روانکاوی، زن غربی را متوجه نقش مهم خود در جامعه غربی کرد، اما مسیری که انتخاب شده، کمکی به آزادی یا رهایی از میل جنسی نکرده است.
بالعکس حضور اجتماعی زنان برای ایجاد تغییرات یا پیشرفت های جدید، با مانعی بزرگتر مواجه شده: طغیان میل جنسی.
هر چند زن دیگر کالایی بی اراده نیست، اما تبدیل به جنسی هوشمند شده است.
لارس فون تریه کارگردانی بلژیکی است که متوجه این مسیر اشتباه شده است و در اکثر آثار سینمایی خود زن غربی را از طریق روایت خشونت های ساختاری جوامع غربی روایت می کند.
به عنوان مثال در فیلم "شکستن امواج" دقیقا همین نقش آفرینی (عاملیت) زنانه در جامعه غربی را مورد پرسش قرار می دهد.
وی همچون اکثر آثار خود، فیلم را حول یک زن بنا کرده و اثر را به کنکاش روانکاوانه شخصیت اصلی اش بدل ساخته است.
زنی ساده که بدلیل مواجه شدن با مرگ برادر خود، دچار ضربه احساسی شدیدی شد و این ضربه احساسی به یک آسیب روانی هویتی در وی منجر شد.
"بس" مجبور بود برای جبران این خلا هویتی زنانه به سمت عشق یعنی مطمئن ترین راه، پناه ببرد.
بنابراین با یان ازدواج کرد، یان برای انجام ماموریتی، مدتی بس را ترک می کند.
بس از خدا تقاضا می کند، یان زودتر از موعد برگردد.
همین اتفاق می افتد، یعنی یان زودتر بر می گردد، منتها بدلیل حادثه ای از گردن به پایین فلج شده است.
بس خدا را شاکر است که عشقش را مجددا به وی برگردانده است.
اما وقتی یان بدلیل ناتوانی، از بس می خواهد یک شریک عشقی دیگر برای خود دست و پا کند، بس ویران می شود.
و چون گمان می کند در خواستش از خدواند برای بازگرداندن یان، درخواستی لذت جویانه بوده است، خود را عقیم می کند.
یعنی تصمیم می گیرد با این کار، خود را از شر میل جنسی رها سازد، تا عاملیت زنانه خویش را باز یابد.
در واقع بس با این کار می خواست به انکار تفاوت خویش با یان برسد و هویت زنانه خود را بازیابد، منتها متوجه نبود، این معدوم سازی تفاوت، منجر به بازیابی هویت زنانه وی نمی شود، بلکه بی هویتی را در وی پایدار می سازد.
یعنی همان زنی که به بیان لاکان وجود ندارد.
فون تریه می خواهد بگوید هویت زن در فرهنگ اروپایی معدوم شده، وجود ندارد، چیزی اگر هست زنی است با هویت مردانه و تابع میل وی.
«الکس گارلند» یکی دیگر از سینماگرایانی است که در فیلم مردان، به سیاقی دیگر، روایتگر شکست عاملیت زن در جامعه غربی است.
در مقابل، پاسخ اندیشه اسلامی به پرسش روانکاوری مدرن، برای رهایی زن از میل جنسی، نه در انکار تفاوت از طریق برهنگی که در تایید تفاوت از طریق پوشیدگی است.
به معنای دیگر در فرهنگ اسلامی، زن وجود دارد و خود را ابراز می کند نه از طریق مشابهت به مردان، بلکه از طریق تمایز یافتن از مردان.
بنابراین زن با پوشیدگی، هم تفاوت خود را نشان می دهد، هم خود را از متعلق میل جنسی بودن مردان رها می کند.
زن اهمیت می یابد، موثرتر می شود.
علیه خود نمی شورد، به عاملی بی اراده تبدیل نمی شود.
تغییر فرهنگی را ایجاد می کند.
از این نظر حجاب لازمه رشد فرهنگی است، نه مانع آن، همان پاسخی که لاکان همیشه دنبالش بود اما به آن نرسید.
باید به لاکان گفت، زن وقتی می تواند عامل تغییر باشد که وجود داشته باشد، اگر برای تغییر اجتماعی زن وجود نداشته باشد، فرهنگ می میرد.
حجاب نشانه رشد فرهنگ است، نه زوال فرهنگ.
به ما بد فهمانده شده.
فرهنگ سازان مستقل غربی با سوالات مهمی مواجه شده اند، اما جواب را نمی دانند.
جواب را با یک جمله خلاصه می کنیم: زن با حجاب وجود می یابد.
انتهای پیام/