فهرست سرخ؛ داغ انقراض گونه‌های گیاهی بر دل طبیعت یزد/ تاریخ طبیعی یزد در حال تخریب است
استان یزد دارای کلکسیونی از گونه های بی نظیر گیاهی است که متأسفانه به دلیل سوء مدیریت‌های انجام شده در ادوار مختلف بسیاری از آنها در حال انقراض هستند و ورود و برنامه ریزی جدی مسئولان را می‌طلبد.
استان یزد دارای کلکسیونی از گونه های بی نظیر گیاهی است که متأسفانه به دلیل سوء مدیریت‌های انجام شده در ادوار مختلف بسیاری از آنها در حال انقراض هستند و ورود و برنامه ریزی جدی مسئولان را می‌طلبد.
به گزارش خبرگزاری فارس در یزد، حرف از پوشش گیاهی که می‌شود فقط به یاد کویر و بیابان می‌افتیم اما واقعیت این است که یزد، با همین پوشش گیاهی اندک و پراکنده، کلکسیونی از گونه‌های بی‌نظیر گیاهی را در خود جای داده که روح و روان هر دوستدار محیط زیستی را مشتاقانه به سمت خود راهی می‌کند،گونه‌هایی که متأسفانه بسیاری از آنها در حال نابودی است.
محمد‌حسین ایران‌نژاد‌پاریزی، عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی، گروه محیط‌زیست دانشگاه یزد مطالعاتی با موضوع تنوع زیستی در حیات‌وحش و گیاهان با تاکید بر مناطق حفاظت شده استان انجام داده و در این باره به خبرنگار فارس می‌گوید: حدود ۷۵۰ گونه گیاهی در سرتاسر استان یزد وجود داشته و آن چه اهمیت دارد این است که برخی از این گونه‌ها، در حال از بین رفتن است.
وی افزود: برخی از گونه‌های گیاهی استان یزد نظیر آنغوزه، خاص مناطق بیابانی هستند که علاوه بر اهمیت زیست محیطی از آن بهره‌برداری اقتصادی نیز می‌شود و در سال‌های گذشته از تراکم آن کاسته شده است.
این استاد دانشگاه یزد گفت: از میان گونه‌های گیاهی موجود در استان، حدود ۱۲۰ گونه انحصاری ایران است که از میان این گونه‌ها، تعدادی در استان یزد نیز وجود دارد و در معرض خطر هستند.
ایران‌نژاد گل بی‌مرگ شیرکوهی، آروانه یزدی، پونه‌سای یزدی، گون شیرکوهی، اسکنبیل یزدی و اسکنبیل طبسی را از جمله گونه‌های شاخص استان یزد دانست و بیان کرد: متأسفانه به دلیل سوء مدیریت در ادوار مختلف این گونه‌های نادر در حال انقراض هستند.
وی همچنین از گونه‌های شورپسند استان نام می‌برد و می‌گوید: در استان یزد به علت شرایط اقلیمی، گونه‌های شورپسند زیاد است و کمتر شناخته شده‌اند و البته مورد تهدید هم هستند، از جمله شور ابرقویی که پراکنش کمی دارد و در معرض خطر است.
شیرکوه، کانون بوم‌دادی گیاهی
مطالعات صورت‌گرفته در خصوص تنوع گیاهی موجود در منطقه شیرکوه یزد نشان می‌دهد این منطقه از لحاظ پوشش گیاهی از جمله مناطق بسیار مهم و البته حساس یزد است.
استادیار دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی در این زمینه می‌گوید: در استان یزد حوزه شیرکوه کانون بوم دادی گیاهی ایران محسوب می‌شود زیرا از میان ۷۵۰ گونه، بر اساس مطالعات صورت‌گرفته، حدود ۶۱۰ گونه آن در شیرکوه یافت می‌شود، یعنی ۷۰ درصد فلور استان در شیرکوه دیده می‌شود.
آرام و بی‌صدا در حال انقراض
این استاد دانشگاه تاکید می‌کند: در سایه عدم آگاهی و شناخت شاید آخرین بوته گون شیرکوهی در منطقه را از بین ببریم و ندانیم که آخرین بوته هست.
اگرچه در سال‌های اخیر به لطف همراهی فعالان محیط‌زیست به گونه‌های جانوری در حال انقراض، کمی توجه شده است اما گونه‌های گیاهی از نگاه‌های حفاظتی دور مانده‌اند.
محمد‌حسین ایران‌نژاد می‌گوید: گونه‌های گیاهی در معرض خطر، کمتر شناخته شده هستند و کمتر درباره آنها و خطراتی که تهدیدشان می‌کند صحبت می‌شود در نتیجه در سکوت سنگینی از دست می‌روند.
واقعیت این است نه در محیط‌های علمی و نه در جوامع محلی کسی نسبت به این موضوع حساسیتی نشان نمی‌دهد.
وی درباره اهمیت حفظ گونه‌های مختلف گیاهی می‌گوید: هرگونه گیاهی حاصل مجموعه‌ای از فرایندهای اکولوژیکی است که در نهایت به یک ژنوم خاصی می‌رسد که با سایر گونه‌های گیاهی متفاوت است.
پس وقتی یک گونه را از بین ببریم یعنی بخشی از تاریخ طبیعی را از دست داده‌ایم.
ایران‌نژاد ادامه می‌دهد: مشکل اصلی عدم شناخت است.
بسیاری از گونه‌هایی که از بین رفته به علت دانش کم بشر درباره خواص آن بود است.
به‌عنوان‌مثال درگذشته گیاهی به نام سرخدار در سطح وسیع توسط چوپانان از بین می‌رفت زیرا به تجربه دریافته بودند که سمی است و گوسفندهایی که از آن تغذیه می‌کنند مسموم می‌شوند در نتیجه هرکجا داسی به همراه داشتند آنها را از بین می‌بردند.
سال‌ها طول کشید تا دانش بشر به آنجا رسید که بفهمد از تنه این درخت ماده‌ای به دست می‌آید که ضدسرطان است و در درمان این بیماری کمک می‌کند.
داستان سایر گونه‌ها نیز به همین شکل است یعنی هنوز دانش ما به آنجا نرسیده چه‌بسا یک بوته یا یک گل یک داروی قوی و یا حتی غذای آینده بشر باشد.
آنچه اهمیت دارد این است که این‌ها حاصل هزاران سال زحمت طبیعت است پس نباید به این راحتی آنها را از دست بدهیم تا شاید روزی سواد و دانش و تکنولوژی به جایی برسد که بتوانیم از آنها استفاده کنیم.
معادن، مقصران اصلی
از این عضو هیئت‌علمی درباره مقصر اصلی تخریب گونه‌های گیاهی سؤال کردم به نظر او اگرچه تأثیر خشکسالی‌ها به‌وضوح قابل مشاهده است و بسیاری از رویشگاه‌های طبیعی در حال خشک‌شدن هستند، عواملی مانند چرای بی‌رویه دام نیز مؤثر است.
بااین‌حال ایران‌نژاد می‌گوید: اما دو عامل خطرناک اصلی یکی معادن سطح استان هستند که تعداد زیادی از آنها برای ایجاد جاده و مسیرهای دسترسی، در سطح گسترده پوشش طبیعی منطقه را تخریب می‌کنند.
علاوه بر این ریزگردهای حاصل از این معادن بر روی پوشش گیاهی منطقه می‌نشیند و همین موضوع نیز از دلایل تخریب هست.
وی اضافه می‌کند: مشکل بعدی موضوع گردشگری و اکوتوریسم است که اگرچه نسبت به معادن روش سازگاری با طبیعت است اما بی‌برنامه بودن آن باعث لطماتی به طبیعت شده است.
علاوه بر افزایش اطلاعات در این زمینه، مسئولان نیز باید سرمایه‌گذاری کرده تا طبیعت‌گردی در قالب مدیریت شده و کم‌خطر اتفاق بیفتد.
لیست سرخ سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی
لیست سرخ گونه‌های در معرض خطر سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی که در سال ۱۹۶۳ به وجود آمد جامع‌ترین لیست وضعیت نگهداری از منابع طبیعی گیاهی و جانوری است.
این لیست قرمز (لیست داده‌های سرخ) بر روی ضوابط دقیقی جهت ارزیابی خطر انقراض هزاران گونه و زیرگونه استوار شده است.
این ضوابط مربوط به همه گونه‌ها در تمام مناطق دنیا می‌شود.
اصغر مصلح آرانی عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی، گروه محیط‌زیست دانشگاه یزد در این زمینه می‌گوید: گونه‌های انحصاری بر حسب وضعیت حفاظتی آنها به چهار گروه تقسیم می‌شوند: در معرض انقراض، آسیب‌پذیری بالا در برابر انقراض، آسیب‌پذیر در برابر انقراض و کم‌خطر در برابر انقراض.
نتایج تحقیقات نشان داد که از بین گونه‌های شناسایی شده در استان یزد، ۱۲۰ گونه گیاهی آن انحصاری ایران می‌باشند.
این گونه‌ها متعلق به ۷۵ جنس و ۲۲ تیره گیاهی هستند.
۱۴ گونه گیاهی از گونه‌های مورد مطالعه فقط در استان یزد دیده می‌شوند که جنس شکرتیغال با سه گونه گیاهی بیشترین تعداد گونه را به خود اختصاص می‌دهد.
از این تعداد چهار گونه در وضعیت آسیب‌پذیر، دو گونه در وضعیت کم‌خطر و ۸ گونه در وضعیت کمبود اطلاعات قرار دارند.
از میان گیاهان بومی حدود ۲۰ گونه در لیست سرخ هستند.
وی ادامه می‌دهد: باتوجه‌به شرایط سخت کویری و گرمای حاکم بر استان و از طرفی کمی و پراکندگی نامناسب بارندگی و وزش بادهای شدید بخش از مساحت استان را اراضی لخت و فاقد پوشش گیاهی مانند اراضی کویری و بیابانی در برمی‌گیرد بقیه آن نیز زیر پوشش گیاهی پراکنده و عملاً تنک زیر 10 درصد قرار دارد.
اگر حمایت شود، گونه‌ها را احیا می‌کنیم
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه که طی دو سال گذشته بر روی احیای پوشش گیاهی بخشی از منطقه حفاظت شده کالمند بهادران کار کرده است می‌گوید: این طرح با استفاده از دو گونه گیاهی لیست سرخ ایران (پونه‌سای کرک ستاره‌ای و پونه-سای یزدی) انجام شد و نتایج مثبتی داشت.
درصورتی‌که از این طرح حمایت مادی شود می‌توان سایر گونه‌ها را نیز به همین روش احیا کرد.
مصلح آرانی با اشاره به نتایج رضایت‌بخش احیای دو گونه در لیست سرخ ادامه داد: استان یزد شرکت‌ها و کارخانه‌های بزرگی دارد که می‌توانند در راستای مسئولیت اجتماعی‌شان به ما در احیای سایر گونه‌ها نیز کمک کنند.
او تاکید می‌کند: باتوجه‌به اینکه در طرح قبلی، شناسایی رویشگاه‌ها و پراکنش گونه‌های لیست سرخ استان یزد صورت گرفته است، در صورت حمایت مادی از طرح می‌توان ابتدا بذرهای گونه‌های مختلف را از رویشگاه‌های طبیعی در استان جمع‌آوری و پس از کاشت در گلخانه‌های پژوهشی و رویش نهال، بر اساس خصوصیات اکولوژیکی گونه‌های موردمطالعه، مناطقی که بیشترین شباهت را با رویشگاه‌های این گونه‌ها دارد را انتخاب و نسبت به کشت نهال‌ها اقدام شود.
این قدم‌ها می‌تواند در احیای بسیاری از این گونه‌ها که در لیست سرخ هستند مؤثر باشد.
بذرپاشی با کمک محیط‌بانان در مناطق حفاظت شده استان
رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان مهریز به مطالعات صورت‌گرفته در خصوص تنوع گیاهی در مناطق حفاظت شده استان اشاره می‌کند و می‌گوید: این مطالعات نشان می‌دهد ۱۲۰ گونه گیاهی انحصاری کشور در یزد نیز وجود دارد.
برخی از این گونه‌ها شامل گیاهان خودرو و دارویی در معرض خطر انقراض هستند.
محمدرضا خواجه در پاسخ به این سؤال که اداره حفاظت محیط‌زیست چه نقشی در این زمینه دارد گفت: در مناطق حفاظت شده که تحت مدیریت محیط‌زیست است از تخریب و آتش‌سوزی محافظت می‌شود.
به‌عنوان‌مثال منطقه حفاظت شده کالمند بهادران ۲۲۹ هزار هکتار تحت مدیریت اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان مهریز قرار دارد که بذر گونه‌های مختلف در اختیار محیط‌بانان قرار داده می‌شود تا آن را در زمین بنشانند.
رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان مهریز به شرایط اقلیمی استان اشاره می‌کند و می‌گوید: اگرچه با همراهی محیط‌بانان بذر بسیاری از گیاهان در مناطق حفاظت شده پراکنده می‌شود اما رسیدن به نتیجه مطلوب مشروط به بارش‌های خوب به‌صورت متوالی است.
متأسفانه خشکسالی‌های چند سال اخیر استان این موضوع را تحت‌تأثیر قرار داده است.
او ادامه می‌دهد: سایر شهرستان‌ها نیز به همین ترتیب دارای مناطق حفاظت شده با مساحت‌های گوناگون هستند که بحث حفاظت گیاهان در حال انقراض در آن مطرح است.
اداره حفاظت محیط‌زیست در این مناطق مسائل حفاظتی را رعایت می‌کند.
البته موفقیت در این زمینه مشروط به همراهی شرایط اقلیمی است.
همچنین باید توجه داشت عرصه‌های خارج از این مناطق در اختیار مناطق طبیعی استان است.
۱۰ درصد سطح استان، ذخیره‌گاه گونه‌های گیاهی
ادارات حفاظت محیط‌زیست در استان مسئول حفاظت از گونه‌های گیاهی و جانوری در مناطق حفاظت شده هستند اما عرصه‌های خارج از این مناطق تحت مدیریت منابع طبیعی و آبخیزداری استان است.
از مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان یزد در خصوص نقش منابع طبیعی در حفظ گونه‌های گیاهی در خطر استان پرسیدیم.
محمدرضا آخوندی می‌گوید: مراتع استان یزد هرچند به لحاظ پوشش گیاهی عمدتاً در رده متوسط و ضعیف قرار دارند اما دارای نقش مهمی در حفظ خاک و دارای ارزش‌های اکولوژیکی است.
مهم‌ترین گونه‌های موجود در مراتع استان درمنه دشتی، قیچ، گون و علف می‌باشد که بسیاری از آنها دارای خواص دارویی و صنعتی است.
مساحت جنگل‌های استان اگرچه کم، اما شاخص و باارزش هستند، گونه‌های جنگلی مثل سنو، بنه، ارس و نیز تاغ‌زارها دست کاشت از ارزش بالای طبیعی برخوردار است.
درختان کهن‌سال استان یزد نیز در نوع خود به لحاظ قدمت، کم‌نظیر و ارزشمندند
آخوندی با تاکید بر اینکه وظیفه اصلی منابع طبیعی حفظ و احیای مراتع با تاکید بر حفظ ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی گیاهی است گفت: مناطقی که پوشش گیاهی در حال انقراض باشد یا ارزش اکولوژیکی داشته باشد را در قالب ذخیره‌گاه معرفی می‌کنیم.
در این ذخیره‌گاه‌ها به زادآوری طبیعی گونه‌ها کمک می‌شود و همین قدمی برای حفظ گونه‌های نادر و یا در خطر انقراض است.
در واقع در این مناطق از قطع پوشش، چرای دام، حریق و عواملی که می‌تواند تأثیر منفی داشته باشد جلوگیری می‌شود.
در همین راستا حدود ۷۰۰ هزار هکتار یعنی ۱۰ درصد سطح استان ذخیره‌گاه داریم که توسط همکاران ما برای حفظ آن تلاش می‌شود.
وی ادامه داد: این ذخیره‌گاه‌ها نام‌گذاری شده، حدود اربعه دارند، برای شیوه مدیریت آن نیز برنامه مشخصی در نظر گرفته می‌شود.
تاکید می‌کنم زادآوری در این ذخیره‌گاه‌ها به‌صورت طبیعی است و البته گونه‌هایی را توسعه می‌دهیم که با طبیعت منطقه سازگاری بیشتری دارد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان به بهره‌برداری از این گیاهان اشاره کرد و افزود: برای برداشت گیاهان خودرو و گیاهان در معرض انقراض از جمله برداشت آنغوزه، کتیرا و سایر گیاهان نیاز به مجوز از منابع طبیعی است و پروانه بهره‌برداری صادر می‌شود.
باتوجه‌به اینکه تغییر شرایط اقلیمی و خشکسالی از اصلی‌ترین عوامل تهدید این گونه‌های گیاهی است، قطعاً در سال‌هایی که خشکسالی‌های پی‌درپی رخ می‌دهد برای مدیریت این موضوع، برداشت این گیاهان به‌عنوان‌مثال آنغوزه در کل استان ممنوع شده و قرارداد جدیدی با بهره‌برداران بسته نخواهد شد.
همین مسئله در خصوص پروانه چرای دام نیز صدق می‌کند.
انتهای پیام/ص/ی
