چرا با هر باران، بحران در خیابان‌های شهر پرسه می‌زند؟
دکترای معماری و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی بیرجند گفت: شهر بیرجند به دلیل قرارگیری در دره بین دو کوه و همچنین وضعیت توپوگرافی آن و تخریب مراتع و پوشش گیاهی و همچنین ساخت‌وساز بی رویه و کاهش سطوح قابل نفوذ و باران‌های موسمی چند سال اخیر که در زمانی کوتاه و با شدتی بالا می‌بارد احتمال وقوع سیل در آن بسیار زیاد است.
ایسنا/خراسان جنوبی دکترای معماری و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی بیرجند گفت: شهر بیرجند به دلیل قرارگیری در دره بین دو کوه و همچنین وضعیت توپوگرافی آن و تخریب مراتع و پوشش گیاهی و همچنین ساخت‌وساز بی رویه و کاهش سطوح قابل نفوذ و باران‌های موسمی چند سال اخیر که در زمانی کوتاه و با شدتی بالا می‌بارد احتمال وقوع سیل در آن بسیار زیاد است.
فرید فروزانفر، در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: تغییر و تحول شهرها و گسترش آنها سبب ایجاد تهدیدات مختلفی برای شهر شده است که یکی از آنها خطر سیل‌گیری و تولید رواناب‌های شهری است.
وی افزود: بسیاری از شهرهای ما در مسیر حوزه‌های آبخیز و در خروجی آنها ساخته شده‌اند و به این دلیل احتمال وقوع سیلاب در آنها بسیار زیاد است، از طرفی ساخت‌وسازهای شهری، باعث افزایش سطوح غیر قابل نفوذ حوزه شهرها شده و این عامل جذب رواناب‌ها را مشکل کرده و باعث جاری شدن آن در سطح شهر و تبدیل به سیلاب‌های داخل شهری می‌شود.
این معمار بیان کرد: هرچندکه شبکه جمع آوری رواناب شهری معمولاً تکافوی این حجم از رواناب را دارد، اما به دلیل تغییرات آب و هوائی و اقلیمی سال‌های اخیر و بارش رگبارهای شدید و دفعی، که در مدت زمانی کوتاه، حجم زیادی رواناب تولید می‌کند.
به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی و کاهش سطوح نفوذپذیر در نتیجه انجام ساخت و ساز و آسفالت معابر و پیاده‌روسازی و .....اغلب موارد این رواناب تبدیل به سیل شده و باعث به هم ریختن تعادل هیدرولوژیکی منطقه می‌شود؛ به دلیل همین عوامل در سال‌های اخیر احتمال و میزان سیل‌های اتفاق افتاده نسبت به قبل بسیار افزایش یافته است.
فروزانفر ادامه داد: به عنوان مثال از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۸۰ میزان وقوع این پدیده به ۱۰ برابر افزایش پیدا کرده است و این افزایش که نمونه آن سیل 5 فروردین 1388 رودخانه قمرود شهر قم و 25 فروردین 1399 همین شهر و سیل نوروز 1398 دروازه قرآن شیراز و اکثر شهرهای جنوبی ایران است، زنگ خطری برای مدیریت شهری است که باید برای مقابله با آن و جلوگیری از تکرار آن راه‌حلی بیندیشد.
وی افزود: شهر بیرجند به دلیل قرارگیری در دره بین دو کوه و همچنین وضعیت توپوگرافی آن و تخریب مراتع و پوشش گیاهی و همچنین ساخت‌وساز بی رویه و کاهش سطوح قابل نفوذ و باران‌های موسمی چند سال اخیر که در زمانی کوتاه و با شدتی بالا می‌بارد احتمال وقوع سیل در آن بسیار زیاد است.
این دکترای معماری بیان کرد: شهر بیرجند در نتیجه افزایش جمعیت چندین ساله اخیر که به دلیل مهاجرت ناشی از خشکسالی منطقه صورت گرفته و همچنین استقرار مرکز استان در این شهر در دو دهه اخیر رشد چشمگیری به لحاظ وسعت و جمعیت داشته است.
فروزانفر ادامه داد: مساحت شهر بیرجند از سال ۱۳۵۵ تا سال ۱۳۸۵ حدود ۱۰ برابر شده است و جمعیت آن در ۷۵ سال گذشته پنج برابر شده است و در حال حاضر بزرگترین نقطه شهری جنوب خراسان و پنجمین شهر شرق کشور بوده است.
وی تصریح کرد: بیرجند در سی سال اخیر پنج بار سیلاب‌های شهری را به خود دیده است که باعث آسیب ابنیه و تجهیزات شهری شده است و در حال حاضر نیز جزو شهرهای بحرانی منطقه به لحاظ سیل‌خیزی است.
این استاد دانشگاه به بارندکی‌های اخیر اشاره و بیان کرد: بارندگی‌های ۱۳ فروردین ۱۳۸۸ و ۲۱ آبان ۱۳۹۱ و بارندگی‌های سال‌های اخیر که باعث بروز رواناب و سیل در محدوده شهری و خسارات به پل‌های خیابان‌ها، تابلوهای شهری، قطعی برق و تلفن، مخازن زباله سطح شهر شده و در رسانه‌ها نیز بازتاب داشته است؛ نمونه‌هایی از مخاطرات سیل در شهر بیرجند در سال‌های اخیر است.
وی افزود: شهر بیرجند که در ابتدای شکل‌گیری به جهت مقابله با سیلاب‌های فصلی بر روی بستر توپوگرافی تپه‌های مرتفع سمت قلعه بیرجند شکل گرفته و بر روی همین خط‌الراس به سمت شرق و تپه های خیابان حکیم نزاری توسعه یافته بود، از سمت جنوب به اراضی کشاورزی (کشتمان) و از شمال به مسیل رود محدود می‌شد.
فروزانفر ادامه داد: بیرجند در مراحل بعدی توسعه، از سمت جنوب در اراضی کشاورزی توسعه پیدا کرد و تا دامنه های کوه باقران پیش رفت و از سمت شمال با منحرف کردن مسیلی که در محل خیابان جمهوری امروزی واقع بود و انحراف مسیر آن به کانال موسی ابن جعفر به سمت محله خیرآباد توسعه یافت و در سال‌های اخیر با احداث مهرشهر به سمت شمال توسعه یافته است.
رشد جمعیت و ساخت‌وسازها باعث برهم‌خوردن تعادل هیدرولوژیکی شهر شده است
این دکترای معماری بیان کرد: این رشد جمعیت و افزایش سطح شهر و ساخت‌وسازهای انجام شده باعث برهم‌خوردن تعادل هیدرولوژیکی شهر شده است و بیرجند به لحاظ پهنه‌بندی حوضه‌های آبریز، زیر حوضه کالشور- ماژان از حوضه آبریز لوت است که خود به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود.
فروزانفر تصریح کرد: زیرحوضه‌های شمالی بیرجند شامل کلاته‌بشکزی، اسفزار، شاه‌آباد، چشمه‌میر، مرک، تخچرآباد، القورات، دستگرد، خیرآباد و دهلکوه می باشد که وارد رودخانه شاهرود می‌شوند و زیرحوضه‌های جنوب شهر شامل بند امیرشاه، بنگ آباد، بند دره، چهارده، علی آباد لوله، فوداج، اسفهرود، رزگ،سراب و بجد هستند.
وی افزود: با توجه به وضعیت توپوگرافیک شهر، ساخت و سازهای انجام شده و کاهش سطح جذب آبهای سطحی، حوضه‌های شمال و جنوب شهر می‌تواند در مواقع بارندگی شهر را در معرض خطر قرار دهد؛ البته با اجرای پروژه‌های آبخوان‌داری و هدایت آبهای سطحی این حوزه‌ها بخش اعظم این سیلاب‌ها مهار شده و توسط مسیرهای فرعی به شرق و غرب هدایت شده و وارد شهر نمی‌شوند، اما سیلاب‌های ارتفاعات شمال شرق دشت و مسیل‌های مشرف بر تاسیسات شهری شمال شهر می‌تواند خطرساز باشد.
این دکترای معماری تصریح کرد: معمولا مسیر طبیعی جریان رواناب‌ها در شهرهائی مشابه بیرجند که در دره دو کوه واقع هستند بدین شکل است که رواناب‌های تولید شده در دو رشته کوه به سمت خط القعر دره روان شده و در خط القعر، بر اساس شیب طبیعی زمین در امتداد دره شهر را در می‌نوردند.
وی بیان کرد: در شهر بیرجند رواناب‌های تولید شده جنوب شهر تا خط‌الراس تپه‌های خیابان حکیم نزاری از طریق جوی های حاشیه خیابان - که غالباً در مواقع پیک بارندگی تکاپوی میزان رواناب تولیدی را ندارند- به سمت میدان ابوذر و خیابان‌های طالقانی و ارتش جاری و از طریق کانال پل باغ، جمع‌آوری شده و به سمت غرب حرکت کرده و از شهر خارج می‌شوند.
این دکترای معماری خاطرنشان کرد: رواناب‌های بخش شمالی شهر نیز از طریق کانال کبوترخان جمع آوری و از سمت غرب از شهر خارج می‌شوند؛ این دو مسیل در قسمت غربی شهر با پیوستن به یکدیگر مسیل شاهرود را تشکیل می‌دهند.
وی افزود: در زمان احداث محله سجاد شهر بیرجند جهت هدایت شمالی جنوبی رواناب‌های سجادشهر و محدوده‌های بالادست نسبت به احداث کانال سجادشهر اقدام شده است که نقش بسیار موثری در جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی حوزه جنوب غرب شهر بیرجند دارد.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: شهر بیرجند توسط سه مسیل کبوترخان، پل باغ و سجادشهر به سه بخش شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم شده است.
با توجه به شرایط موجود، علیرغم اقداماتی که برای ساماندهی این مسیل‌ها انجام شده است، هنوز احتمال خطر در حاشیه این مسیل‌ها بهخصوص مسیل پل باغ وجود دارد؛ علاوه بر این مسیل‌های اصلی، مسیل‌های دیگری نیز شهر بیرجند را تحت تأثیر قرار می‌دهد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به مسیل موسی‌بن‌جعفر، مسیل دهلکوه، مسیل دستگرد، بیدخت و شاهرود اشاره کرد.
فروزانفر ادامه داد: با توجه به اینکه وسعت شهر بیرجند در ۵۰ سال اخیر ۳۲ برابر شده است بسیاری از اراضی نفوذپذیر حوزه آبگیر شهر در معرض ساخت‌وساز قرار گرفته و همچنین به حریم بعضی از مسیرها نیز در انجام ساخت و سازهای شهری تجاوز شده است که آزادسازی این حرایم از جمله اقدامات اساسی و مهم در جلوگیری از خطرات سیل است.
وی با تاکید بر شناسایی نقاط شهری با خطر آبگیری زیاد، تصریح کرد: نقاط خطرپذیر شهر بیرجند در برابر سیل سه ویژگی غالب دارند؛ نقاط با ارتفاع کم یعنی پست ترین نقاط محدوده شهری بیرجند که رواناب‌های شهر به آن سمت جاری می‌شوند یعنی محدوده مرکزی شهر، میدان ابوذر و خیابان‌های طالقانی و ارتش؛ نقاط حاشیه‌ای مسیل‌های سه‌گانه پل باغ و کبوترخان و سجادشهر که در صورت طغیان و سرریز مسیل درگیر سیلاب خواهند شد و نقاط دور از پارک‌ها و فضای سبز که می‌تواند به عنوان فضای نفوذپذیر رواناب را جذب کند.
این استاد دانشگاه بیان کرد: هرچند روشی که در برخورد با رواناب‌های شهر بیرجند انجام می‌شود عقیده کلاسیک متداول قرن نوزدهم و بیستم مبتنی بر تخلیه و دفع سریع سیلاب به فاصله‌های هر چه دورتر است؛ در این روش، سیستم‌های زهکشی(لوله‌ها، جوی‌ها و کانال‌ها) و شبکه های آب سطحی نفوذناپذیر با این هدف احداث می‌شوند تا سرعت جریان را زیادتر کرده و توان تخلیه سیلاب را افزایش دهند.
فروزانفر خاطرنشان کرد: این روش که در حال حاضر در بسیاری از کشورها به آن عمل می‌شود دارای دو اشکال اساسی است؛ اولا اینکه در این سیستم‌ها بدلیل سختی و عدم جذب آب توسط سیستم انتقال رواناب (لوله‌ها و جوی‌ها) کل رواناب مناطق بالادست به سرعت از این مناطق خارج شده و به مناطق پائین دست می‌رسد و باعث بحرانی شدن این مناطق که معمولا شبکه‌های قدیمی تر و فرسوده تری هم دارند می‌شود.
وی بیان کرد: حال اگر مثلا در شهر بیرجند با تمهیداتی، بخشی از رواناب تولید شده در مناطق بالادست جذب شده و بقیه نیز با سرعتی کمتر به مناطق پایین دست برسد، مشکل این مناطق بسیار کمتر خواهد شد.
این معمار افزود: ثانیا اینکه هدف سیستم زهکشی، دفع سیلاب به صورت هر چه سریعتر از شهرها است که این موضوع باعث از دسترس خارج شدن و از دست رفتن مقدار زیادی آب شده که در مناطق کم آب مطلوب نیست.
فروزانفر بیان کرد: در روش‌های نوین کنترل سیلاب‌های شهری سعی بر نگهداشت بدون تاثیرگذاری مخرب سیلاب به جای دفع سریع آن است؛ در این روش‌ها علاوه بر تغذیه سفره آبهای زیرزمینی صدمات ناشی از سیلاب در مناطق پایین دست تا حد زیادی کاهش می‌یابد.
تهمیداتی برای مدیریت شهری
وی با اشاره به تمهیدات این روش‌ها، تصریح کرد: روش جوی- باغچه که جوی‌های ترکیب شده با باغچه‌های کنار آن جهت کاهش سرعت حرکت آب و جذب درصدی از رواناب در باغچه می‌شوند؛ آسفالت متخلخل که آسفالت با قابلیت جذب آب که هم به کم کردن حجم رواناب کمک می‌کند و هم از لغزندگی خیابان در زمان بارندگی جلوگیری می‌کند و روش پیاده رو نفوذپذیر است استفاده از مصالح جاذب آب نظیر بتن متخلخل یا اسفنجی که بخشی از رواناب را جذب می‌کند، از جمله این روش‌ها است.
وی افزود: در فیلتر نواری نیز استفاده از یک لایه پوشش گیاه در لبه جوی و کانال‌ها برای اینکه رواناب قبل از ورود به کانال از داخل آن عبور کند، مورد تاکید است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در روش سنگر نفوذ؛ محل‌هایی در قسمت‌های نفوذناپذیر است که رواناب سطحی می‌تواند از طریق آنها به قسمت نفوذپذیر زمین راه پیدا کند.
وی با بیان اینکه در روش بام سبز نیز اجرای بام سبز به جذب آب باران در بام و جلوگیری از جاری شدن آن کمک می‌کند، تصریح کرد: تبدیل زمین‌های بایر به فضای سبز و بشکه یا منبع جمع آوری آب باران که هر خانه می‌تواند آب باران خود را در آن جمع آوری کند و جهت آبیاری فضای سبز استفاده کند و عدم اتصال سطوح نفوذناپذیر جهت جلوگیری از جاری شدن رواناب‌ها نیز از دیگر تمهیدات است.
این دکترای معماری خاطرنشان کرد: در روش ساخت مخازن زیرزمینی نیز ذخیره آب باران برای ذخیره آب باران و تزریق آن به سفره‌های آب زیرزمینی مورد تاکید است.
وی با اشاره به روش هدایت آب باران به چاه‌های جذبی، کاهش استفاده از مجاری سرپوشیده بدلیل شیب زیاد و سرعت بالای رواناب در این گونه مجاری، خاطرنشان کرد: هرچند که با توجه به شرایط فعلی بیرجند و امکانات موجود استفاده کامل از روش نوین به دلیل هزینه های آن و زیرساخت‌های مورد نیاز فعلا امکان پذیر نیست، اما بعضی از این روش‌ها قابل استفاده هستند.
فروزانفر با بیان اینکه به جهت امنیت و سلامت شهر در برابر سیلاب‌های فصلی، مواردی به مدیران شهری توصیه می‌شود، تصریح کرد: بررسی سالانه سلامت سیل بندها و مسیرهای انحرافی احداثی شمال و جنوب شهر، بررسی عدم انسداد جوی‌ها و کانال‌های شهری، تهیه طرح جامع هدایت آبهای سطحی حوزه بیرجند با محاسبه دقیق و کنترل ابعاد جوی‌ها، کانال‌ها از جمله این توصیه‌هاست که در صورت هرگونه افزایش حوزه خدماتی شهر و الحاق به محدوده شهری باید با اصلاح میزان دبی رواناب‌ها به کنترل مجدد ابعاد مسیرهای جمع‌آوری اقدام کرد.
انتهای پیام
