سایه سنگین بی‌توجهی بر قامت «گاوزبان خوزستانی»

ایسنا/خراسان رضوی سیمای طبیعی و منابع خدادادی به دلیل عوامل تأثیرگذار منفی و تخریب‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند چرای دام، تأمین سوخت و فعالیت‌های مربوط به ساخت و ساز جاده‌ای و البته عوامل طبیعی مانند خشکسالی، افزایش دما و تغییرات اقلیمی دستخوش تغییرات شدید بوده و بسیاری از گونه‌های علفی و چندساله در معرض خطر انقراض هستند.
انقراض یک پدیده طبیعی بوده که در قالب نظریه تکامل داروین تدوین شده است.
اما انسان به انقراض گونه‌ها در جهان سرعت بیشتری بخشیده است و با اینکار گونه‌ها در معرض خطر بیشتری قرار گرفته‌اند.
این گونه‌های در حال انقراض، مزایای زیادی دارند که از جمله می‌توان به منبع ژن‌های حیاتی، اهمیت اکولوژیکی و خواص ارزشمند دارویی آن‌ها اشاره کرد.
گاو زبان خوزستانی در دنیا تنها از استان خوزستان گزارش شده و انحصاری ایران و خوزستان است
گاوزبان خوزستانی با نام علمی Echium khuzistanicum Mozaffarian برای نخستین بار در جهان در سال 1373 گیاهی از خوزستان شرح داده شد.
جنس گل گاوزبان با نام علمی Echium در ایران دارای چهار گونه با نام‌های,E.
amoenum E,russicum, E.
itali و cum, E.
khuzistanicum است.
گاوزبان خوزستانی فقط در استان خوزستان وجود دارد.
گونه خوزستانی، گیاهی علفی از تیره گل گاوزبان است.
با داشتن جام گل استکانی، پرچم‌های بیرون زده از گل و شکل خامه و کلاله از سایر گونه‌ها قابل تشخیص است.
ارتفاع گاو زبان خوزستانی کمتر از 50 سانتیمتر بوده، ساقه‌ها از قاعده منشعب شده و دارای کرک‌های زبر گزنده‌اند.
برگ‌ها بیضوی و بدون دمبرگ یا دمبرگی کوتاه هستند.
گل آذین پرشاخه و در انتهای ساقه‌ها دیده می‌شود.
گل‌ها به رنگ آبی مایل به بنفش با جامی استکانی شکل هستند.
پرچم‌ها از جام گل بیرون زده و میوه از نوع فندقه است.
گیاه گاوزبان خوزستانی جزو رویش‌های بهاره منطقه است.
این گونه در یک محدوده تراکم داشته و در نقاط پیرامونی به صورت تک پایه دیده می‌شود .
این گونه به استناد منابع فلوری انحصاری ایران بوده و فقط در خوزستان حضور دارد.
از گل‌های گاوزبان علاوه بر ارزش دارویی می‌توان به عنوان گونه زینتی نیز استفاده کرد
این گونه در دنیا تنها از استان خوزستان گزارش شده و به همین دلیل انحصاری ایران و خوزستان محسوب می‌شود.
این گونه علاوه بر ارزش دارویی به خاکزایی منطقه هم کمک می‌کند.
گل‌های آن با جام استکانی و گلبرگ‌های پیوسته، مکان امنی برای حشرات گرده افشان و تهیه شهد محسوب می‌شوند.
گاوزبان جزو گیاهان دارویی و دارای ترکیبات مؤثر برای درمان بیماری‌های قلبی و سرماخوردگی بوده و آرامبخش است.
مشاهدات نشان می‌دهد با توجه به گل‌های زیبایی که این گیاه دارد علاوه بر ارزش دارویی می‌توان از آن به عنوان گونه زینتی نیز استفاده کرد.
گل گاو زبان خوزستانی دارای اثرات آنتی اکسیدانی، ضدباکتریایی و ضدقارچی است
اثرات آنتی اکسیدانی، ضدباکتریایی و ضدقارچی برای گاو زبان خوزستانی گزارش شده است.
در ریشه حداقل ١٥٠ گونه از تیره گاوزبانیان رنگدانه‌های نفتوکوئینون مانند مشتقات آلکانین و شیکونین وجود دارد.
شیکونین رنگدانه قرمز رنگی است که نقش موثر آن در درمان چاقی پوستی بیماری‌های روده زخم سرطان انواع و ایدز تأیید شده است.
رویشگاه گاوزبان خوزستانی تحت تأثیر عوامل تخریبی انسانی است
رویشگاه این گونه در شمال اهواز حوضه دز و در منطقه نیمه استپی گرم قرار دارد.
این منطقه در بخش دشتی استان و ناحیه صحارا-سندی واقع شده است.
جمعیت این گونه در مساحتی حدود 100 متر مربع به صورت متراکم و در اطراف تک پایه‌هایی از آن به صورت پراکنده دیده می‌شود.
بر اساس معیارهای IUCN (سازمان بین‌المللی حفاظت از طبیعت) این گیاه به عنوان گونه‌ای در معرض خطر انقراض محسوب می‌شود.
رویشگاه گاوزبان خوزستانی تحت تأثیر عوامل تخریبی انسانی است.
رویشگاه این گونه متاسفانه توسط زمین‌های کشاورزی با مالکیت خصوصی و محصولاتی مانند گندم، صیفی و سبزی، برنج و ذرت احاطه شده است.
بنابراین نفوذ سموم و کودهای کشاورزی توسط باد یا آب به مناطق همجوار و رویشگاه این گونه، موجب نابودی آن خواهد شد.
لازم به ذکر است که در فصول بارندگی به دلیل بافت سنگین خاک، منطقه به طور موقتی به حالت غرقابی درآمده و در نتیجه مواد شیمیایی با سهولت بیشتری نفوذ می‌یابند.
از سوی دیگر این رویشگاه در حریم راه‌آهن خرّمشهر به تهران قرار گرفته و در صورت هر گونه تغییر در ساخت و ساز و توسعه این خط ارتباطی گونه با تهدید جدی مواجه خواهد شد.
سیمای طبیعی و منابع خدادادی به دلیل عوامل تأثیرگذار منفی و تخریب‌‍‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند چرای دام، تأمین سوخت و فعالیت‌های مربوط به ساخت و ساز جاده‌ای و البته عوامل طبیعی مانند خشکسالی، افزایش دما و تغییرات اقلیمی دستخوش تغییرات شدید بوده و بسیاری از گونه‌های علفی و چندساله در معرض خطر انقراض هستند.
به یقین این مشکل با عدم آگاهی از نام گونه‌ها، پراکنش آن‌ها و نحوه سازگاری با شرایط محیطی سیر صعودی می‌یابد.
اعمال مدیریت صحیح و کارآمد در عرصه منابع طبیعی، مستلزم داشتن اطلاعات کافی از فهرست گونه‌ها، عوامل محیطی و میزان تأثیر آن‌ها بر گونه‌ها و تعیین حدود عرصه است.
باید رویشگاه گاو زبان به عنوان یک ذخیره‌گاه ژنتیکی طبیعی مورد توجه خاص قرار گیرد
با توجه به وجود عوامل تهدیدکننده این گونه مانند کشاورزی و راه‌سازی ضرورت دارد که رویشگاه آن به عنوان یک ذخیره‌گاه ژنتیکی طبیعی مورد توجه خاص قرار گیرد تا مانع از بین رفتن این گیاه شده و از انقراض آن جلوگیری شود.
این گیاه با بذر به راحتی تکثیر می‌یابد پس درصورت قرق می‌توان به سرعت به توسعه این گونه در منطقه کمک کرد.
همچنین با استفاده از روش‌های حفاظت در خارج از رویشگاه اصلی شامل جمع آوری و نگهداری بذر در بانک ژن و ایجاد ژرم پلاسم در باغ‌های گیاه شناسی می‌توان ازگونه های در معرض خطر حفاظت کرد.
منابع :
*محمدی، س و دیگران.(1399).
«القای ریشه‌های مویین به کمک Agrobacterium rhizogenes در گیاه دارویی گل گاوزبان خوزستانی (Echium khuzistanicum) ».
مجله بیوتکنولوژی کشاورزی.
شماره 1.صص: 80-64.
*دیناروند، م و حمزه.
ب.
(1396).
«جایگاه حفاظتی گاوزبان خوزستانی».
نشریه طبیعت ایران.
شماره 2.صص:103-100.
*توحید فر،م و دیگران.
(1395).
«نجات گونه‌های گیاهی در حال انقراض با استفاده از تراریخته».
مجله ایمنی زیستی.
شماره 4.
صص: 31-23.
انتهای پیام