امنیت پژوهی رزمایش سه جانبه ایران، روسیه و چین

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل -جواد حیران نیا: سیاست امنیتی کشورها برآمده از فهم نخبگان حاکم هر کشور از «تهدید» و «موضوعات امنیتی» و «چگونگی مواجهه با تهدید» است.
در این میان دو دسته از نظریه‌های امنیتی قابل دسته بندی است.
یک دسته از رویکردها مبتنی بر رهیافت رئالیستی است که تفسیری مضیق از امنیت ارائه می‌دهد.
به این معنا که در این رویکرد موضوع امنیت «نظامی» است یعنی تعریف امنیت بر «تهدیدات نظامی» است.
در رهیافت رئالیستی علاوه بر تعریف مضیق از امنیت در حوزه موضوعی، شاهد تفسیری محدود در هدف مرجع امنیتی نیز هستیم.
به طوری که بر اساس این دیدگاه «دولت» یگانه مرجع امنیت به شمار می‌رود.
ذیل رهیافت رئالیستی سه رهیافت «دفاع دسته جمعی» متجلی در سازمان ناتو؛ «امنیت دسته جمعی» متجلی در سازمان ملل؛ «امنیت همنوا» (Concert Security) متجلی در کنسرت اروپایی قرن نوزدهم قابل شناسایی است.
دسته دیگر رویکردهای امنیت منطقه‌ای که دیدگاهی موسع به امنیت دارد شامل سه رویکرد کلی «امنیت مشترک»؛ «امنیت جامع یا فراگیر» و «امنیت مبتنی بر همکاری» می‌شود.
این دسته نگاهی موسع به موضوع امنیت دارد و بازیگران غیر دولتی نیز ذیل هدف مرجع امنیت قرار می‌گیرند و از سوی دیگر نیز موضوع امنیت صرفاً نظامی نیست.
سیاست امنیتی کشورها برآمده از فهم نخبگان حاکم هر کشور از «تهدید» و «موضوعات امنیتی» و «چگونگی مواجهه با تهدید» است حال طرح اخیر ایران برای امنیت منطقه خلیج فارس با عنوان «ابتکار صلح هرمز» و رزمایش سه جانبه بهتر قابل تحلیل است.
«حسن روحانی» رئیس جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی خود در هفتاد و چهارمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل طرح ایران برای صلح و ثبات در منطقه خلیج فارس و تنگه هرمز را تحت عنوان «ائتلافِ امید» HOPE یعنی «ابتکار صلح هرمز» (Hormoz Peace Endeavor) ارائه کرد.
روحانی در سخنرانی خود اعلام کرد: «دکترین امنیتی جمهوری اسلامی ایران حفظ صلح و ثبات در خلیج فارس و تامین آزادی و امنیت کشتیرانی در تنگه هرمز است.
حوادث اخیر، این امنیت را به شکل جدی در خطر قرار داده است.
امنیت و صلح در خلیج فارس، دریای عمان و تنگه هرمز را با مشارکت کشورهای این منطقه می‌توان تأمین کرد و جریان آزاد نفت و سایر منابع انرژی را تضمین نمود، به شرط آنکه امنیت را چتری فراگیر در همه حوزه‌ها برای تمامی کشورها بدانیم.»
نگاهی به طرح مذکور نشان از این دارد که ایران نقش سازمان ملل یا عبارت بهتر نقش اعضای دائمی شورای امنیت را در طرح صلح خود به رسمیت شناخته است.
این موضوع در قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت مندرج است.
بر اساس بند ۸ قطعنامه ۵۹۸ و به منظور مهار تنش‌های موجود در خلیج فارس، تامین امنیت انرژی و ممانعت از بروز حوادث اتفاقی زمینه‌ساز تقابلات نظامی، تشکیل «گروه تماس ۱۳» شامل هشت کشور حاشیه خلیج فارس و پنج قدرت جهانی عضو دائم شورای امنیت ضروری است.
همانگونه که مشاهده می‌شود تفاوت این طرح با دو طرح پیشین ایران در خصوص امنیت خلیج فارس یعنی «مجمع گفتگوی منطقه ای» و «پیمان عدم تجاوز» همین قائل شدن نقش نظارتی برای اعضای دائم شورای امنیت است که در طرح‌های پیشین مطرح نبود.
واکاوی جملات «روحانی» نشان از ترکیب رویکرد امنیت دولتی و امنیت انسانی در «ابتکار صلح هرمز» دارد واکاوی جملات «روحانی» در این طرح نشان از ترکیب رویکرد امنیت دولتی و امنیت انسانی در «ابتکار صلح هرمز» دارد.
اگرچه ابتکار صلح هرمز به امنیت کشورهای(state) حاشیه خلیج فارس توجه دارد اما عنوان می‌دارد « … به شرط آنکه امنیت را چتری فراگیر در همه حوزه‌ها برای تمامی کشورها بدانیم».
بر این اساس ایران هدف مرجع امنیتی را تنها «کشورها» نمی‌داند و حوزه‌های امنیتی را موسع تعریف می‌کند و نه مضیق.
اما از سوی دیگر «ابتکار صلح هرمز» (Hormoz Peace Endeavor) بر موازنه قوا نیز تأکید دارد وو رزمایش سه جانبه ایران، روسیه و چین در واقع مکل این ابتکار به شمار می‌رود.
از آنجا که ایران به تنهایی توان ایجاد موازنه قدرت در برابر آمریکا و متحدین عربش در منطقه خلیج فارس را ندارد بنابراین ناچار است برای ایجاد موازنه حداقلی در برابر آنها، ائتلافهای جدیدی ایجاد کرده و دیگر قدرتهای بزرگ که به ایران نزدیکتر هستند از جمله روسیه و چین را وارد منطقه کند تا با همکاری آنها موازنه حداقلی در برابر ایالات متحده و متحدین عربیش در منطقه خلیج فارس ایجاد کند.
بر این اساس بود که دریادار خانزادی فرمانده نیروی دریایی ارتش اظهار در حاشیه رزمایش سه جانبه ایران، روسیه و چین اظهار داشت: «امروز از این منطقه قدرتی بیرون آمد که پنجه در پنجه استکبار داده و با آنها مقابله می‌کند؛ این قدرت حتی توانسته با قدرت‌های جهان همکاری کند و ائتلاف تشکیل دهد.
ایران اسلامی چهل سال است که در تحریم قرار دارد و کسی باور نمی‌کرد ایران بتواند از این تحریم‌ها بیرون بیاید و بتواند چنین رزمایشی را ترتیب دهد؛ این اولین بار است که قدرت‌های آسیایی در کنار هم قرار می‌گیرند.
تا به امروز هر رزمایشی که در منطقه شکل گرفته یا توسط آمریکایی‌ها تشکیل شده و یا آنکه آنها بر آن نظارت داشتند و این تنها رزمایشی است که امریکایی‌ها هیچ‌گونه دخالتی در آن ندارند.»
اما پرسش این است چرا ایران طرحی جدید برای امنیت منطقه خلیج فارس ارائه داده است.
در پاسخ به این پرسش دلایل متعدد و گوناگونی وجود دارد.
اولین دلیل این است که طرح‌های ایران برای امنیت منطقه در قالب «پیمان عدم تجاوز» و «مجمع گفتگوی منطقه ای» با اقبال کشورهای منطقه روبرو نشد.
محمد جواد ظریف در قالب سفرهای منطقه‌ای سعی در ایجاد اجماعی در خصوص آن داشت که دستاورد عملی به همراه نداشت.
دلیل دوم ارائه طرح‌های امنیتی مختلف متعاقب افزایش تنشها در منطقه خلیج فارس بود.
به طوری که طرح‌هایی چون ائتلاف آمریکایی و اروپایی به رهبری فرانسه در منطقه خلیج فارس عملیاتی شد.
دلیل سوم این بود که موضوع خلیج فارس متعاقب افزایش تنشها در منطقه جنبه «بین المللی تری» پیدا کرد و طرح ایران و قائل شدن نقش نظارتی سازمان ملل می‌تواند با اتکا به نقش کشورهای منطقه از بین المللی تر شدن و دخالت کشورهای فرامنطقه ای بیشتر در آن خودداری کند.
آمریکا در قالب تشکیل ائتلاف دریایی سعی دارد بیش از ۷۰ کشور را وارد خلیج فارس کند.
دلیل چهارم این است که امنیت منطقه خلیج فارس به سایر حوزه‌های امنیتی که مد نظر آمریکاست پیوند نخورد.
آمریکا در تلاش است تا امنیت منطقه خلیج فارس را به امنیت باب المندب و خلیج عدن و دریای سرخ و حوزه شامات پیوند بزند تا بتواند ادراک سازی راحت تری در خصوص تهدیدات ایران داشته باشد و گستره تهدیدات را محدود به خلیج فارس نداند.
بر همین اساس در بیانیه‌ای که سنتکام (ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا) در خصوص ائتلاف دریایی به رهبری آمریکا صادر کرد هدف از عملیات مذکور تقویت ثبات دریایی، تضمین عبور امن و تنش‌زدایی در آب‌های بین‌المللی در تنگه‌هرمز، تنگه باب‌المندب و دریای عمان است.
اگرچه ایران امنیت منطقه خلیج فارس را از امنیت مناطق دیگر جدا تلقی می‌کند اما با برگزاری رزمایش سه جانبه اعلام کرد که ابتکار عمل در صورت پیوند خوردن امنیت خلیج فارس به خلیج عدن، دریای سرخ و تنگه باب المندب را دارد اگرچه ایران امنیت منطقه خلیج فارس را از امنیت مناطق دیگر جدا تلقی می‌کند اما با برگزاری رزمایش سه جانبه اعلام کرد که ابتکار عمل در صورت پیوند خوردن امنیت خلیج فارس به خلیج عدن، دریای سرخ و تنگه باب المندب را دارد.
چرا که رزمایش مذکور در شمال اقیانوس هند و دریای عمان برگزار شد که ورودی خلیج فارس است و گذرگاه حمل و نقل دریایی به خلیج عدن و دریای سرخ است.
نکته دیگر این است که ایران فهمی «شبکه ای» از امنیت را مد نظر خود قرار داده است.
این موضوع در صحبتهای محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران از یک سو و دریادار خانزادی فرمانده نیروی دریایی ارتش از سوی دگر منعکس است.
دریادار خانزادی در حاشیه رزمایش سه جانبه اظهار داشته بود «ما به دنبال دستیابی به امنیت جمعی هستیم و به همین دلیل از کشورهای منطقه دعوت می‌کنیم که به ما ملحق شوند.».
در واقع امنیت دسته جمعی رویکرد ذیل رویکرد سنتی به امنیت است که ددر رویکرد امنیتی سازمان ملل متجلی است.
بر این اساس از منظر ایران یا همه کشورهای منطقه امنیت خواهند داشت یا هیچ کشوری امنیت نخواهد داشت «برد برای همه و باخت هم برای همه».
در مجموع «ابتکار صلح هرمز» و برگزاری رزمایش سه جانبه ایران، چین و روسیه نشان از نوعی واقعگرایی در سیاست خارجی ایران است و از ایده آل گرایی در طرح‌های امنیتی گذشته فاصله گرفته است.
چرا که پس از چند دهه تاکید بر ایجاد ساختار امنیت دسته جمعی بومی متشکل از کشورهای منطقه، به سمت ایجاد یک ائتلاف جدید با حضور کشورهایی غیر از کشورهای منطقه تغییر رویکرد داده که البته این ائتلاف جدید برخلاف رویکرد امنیتی پیشین ایران نه یک ساختار امنیت دسته جمعی که ساختاری مبتنی بر موازنه قدرت منطقه‌ای است.
این ساختار در صدد ایجاد سازه‌ای دوقطبی با بازدارندگی حداقلی است که دریک سر آن آمریکا و متحدین عرب منطقه‌ای آن قرار دارند و در سر دیگر آن ایران و قدرتهای غیر غربی.
اگرچه ایران ائتلاف نظامی به هیچ کشوری در حال حاضر ندارد اما تا وقتی که کشورهای منطقه به تعمیق ائتلافهای نظامی با آمریکا و قدرتهای غربی از جمله فرانسه و انگلیس گام بر می‌دارند ایران نیز مسیر ائتلاف سازی را خواهد پیمود.
رزمایش سه جانبه ایران، روسیه و چین نشان داد علیرغم فشارهای حداکثری آمریکا، ایران نه تنها منزوی نشده بلکه توان ائتلاف سازی با دو قدرت جهانی چین و روسیه را خواهد داشت که نشان از نگاه رئالیستی به مقوله امنیت دارد.